De platte aarde, een rondleiding

Marleen Finoulst: ‘Frank, vanwaar jouw interesse in platte-aarders?’

Frank Verhoft: ‘Ik vermoed dat de algoritmes van de sociale media mijn belangstelling voor spirituele beurzen en esoterische internetforums begin 2016 opgepikt hebben. Ik bezoek die met passie én ik beschrijf graag op mijn blog hoe het er daar aan toe gaat. Eén advertentie op Facebook en voor ik het goed en wel besefte, zat ik twee dagen in Noord-Holland tussen een 60-tal platte-aarders te luisteren naar de lokale grossier in complotverhalen. Ook aanwezig was een welbespraakte holle-aarder en dat gaf vonken. Twee voor de prijs van één, plus vuurwerk. Een mens zou voor minder. Toegegeven, op dat moment wist ik heel weinig over dat platte-aardegedoe. Het echte lees- en kijkwerk is pas daarna gekomen. Urenlang naar YouTube-filmpjes gestaard. Geen pretje.’ ‘Wat me ook snel opviel, en ik hoop dat de lezers het mij vergeven: de onwetendheid omtrent de platte-aardebewegingen in ‘onze’ hoek is groot. Ik was maar wat blij toen Johan Braeckman mij de mogelijkheid gaf om er een boekje over te schrijven en om die onwetendheid te doen kenteren. Dat boekje is dus ondertussen gelukt.’

Marleen Finoulst: ‘Eeuwenlang geloofde de mensheid dat de Aarde plat was. Wanneer kwam de kentering en hoe werd die toen onthaald?

Frank Verhoft: ‘Maak daar gerust millennia van. De oudste culturen lijken te zijn uitgegaan van een platte aarde. Pas na eeuwenlang Grieks gefilosofeer is men tot de conclusie gekomen dat de aarde een bol is. Denk aan de usual suspects: misschien Pythagoras, zeker Plato, vooral Aristoteles. De ideeën van Plato’s latere volgers zijn opgepikt door onder meer opper-kerkvader Sint-Augustinus en hebben zich verspreid in de christelijke wereld. Dus nee, de Kerk was geen promotor van de platte aarde. Nooit geweest. En ook tijdens de middeleeuwen gingen althans de geschoolden uit van een bol. De prille westerse academia kreeg daarbij een extra boost door zowel de introductie van Aristoteles’ geschriften als door de kennismaking met de rijke Arabische wetenschappelijke astronomische tradities.’ ‘Het heeft tot Copernicus geduurd voordat de mensheid besefte dat die bal ook nog eens rond de zon draaide. Waarom ik dat vermeld? Omdat afschuw ten opzichte van het heliocentrisme een wezenlijk onderdeel van elke platte-aardetheorie is. En omdat ik wil benadrukken dat wat wij nu vanzelfsprekend achten, pakweg bol rond zon, het resultaat is van een eeuwenlang gevecht van de slimste koppen in ons zonnestelsel tegen ondoordachte menselijke indrukken en dito intuïtie. Mijn overgrootvader was een platte-aarder aldus de familiekronieken. Ik denk niet hij de traditie van die enkele dissidente kerkvaders uit de vierde eeuw volgde. Eerder zijn al te menselijk buikgevoel.’ ‘Wie wel voor een kentering heeft gezorgd, is de Brit Samuel Rowbotham. Rond 1850 introduceerde hij opnieuw de platte aarde in het publieke debat. Als oud-leider van een utopisch-socialistische gemeenschap kende hij de verzuchtingen van de lagere, vaak misnoegde, steeds onderbetaalde arbeidersklassen. En de man had zelf ook geld nodig. Via lezingen en debatavonden wist hij aanvankelijk dat deel van de bevolking te bespelen dat steeds beter moest worden geschoold en opgeleid in de zich industrialiserende maatschappij, maar toch niet te veel. De media was aanvankelijk gefascineerd. Rowbotham sprak niet alleen over de platte aarde, maar ook over wetenschappers en hun entourage, die hoegenaamd geen geldzorgen hadden. We zouden nu zeggen de 1%, de elite. Hij wilde de wetenschap uit hun klauwen redden en teruggeven aan de gewone mensen.’ ‘Rowbotham kon goed overweg met mensen, gebruikte graag dure woorden en, heel belangrijk, hij kende zijn Bijbel! Pas wanneer hij aansluiting vond bij organisatoren van debatavonden en lezingen, en religieuzen uit de hogere echelons, ging zijn bal echt aan het rollen.

Marleen Finoulst: ‘Platte-aarders blijken niet gevoelig voor bewijzen dat de Aarde rond is. Hoe verklaar je dat?

Frank Verhoft: ‘Ik beschrijf en geef indrukken, verklaringen laat ik aan experts die interessante termen gebruiken als “epistemologische rebellie”. Maar als je aandringt…’ ‘Uiteraard past het platte-aardegebeuren in een ruimere tegencultuur die drijft op wantrouwen ten opzichte van elke vorm van autoriteit. Ook wetenschappelijke expertise en consensus beschouwen kennis rebellen vaak als onaanvaardbare en zelfs ondraaglijke uitingen van dat gezag. Onderschat het emotionele aspect niet.’ ‘Het alternatief is dan de eigen mening, die even gelijkwaardig moet beschouwd worden als de persoon die ze uitdraagt. Die eigen mening wordt veelal gevormd door het “eigen onderzoek”, wat tegenwoordig vaak een eufemisme is voor online gedab in pseudowetenschappelijke ideeën en de kritiekloze aanname ervan. Ver weg van betwetende wetenschappers of, godbetert, pedante schoolmeesters, dicht bij gelijkgestemden die elkaar overladen met accolades en virtuele hartjes. Een milde vorm van love bombing.’ ‘Verder is dat platte-aardegedoe als een hippe koffiebar. Zonder koffie weliswaar maar met een schier eindeloze lijst aan opties die in staat stellen om de eigen keuze, de eigen mening of theorie zo je wil, tot in het absurde te personaliseren. Enkele toetsenbordaanslagen later kan je de wereld kond doen van je waardevolle persoonlijke mening en als je het goed aanpakt, dan krijg je daar nog eens een hele hoop likes voor in de plaats. Ex-platte-aarders geven aan dat dit beloningsysteem (aantal likes, views, comments op de sociale media) hun overtuiging alleen maar sterkte. Evenals gehoon van smalende criticasters, tussen haakjes.’ ‘Een laatste aspect is het religieus-spirituele: de mens heeft een speciale plaats gekregen van God (of een spirituele vertaling daarvan) op een platte, onbeweegbare wereld in het centrum van het universum, dat voor hem geschapen is. Ga daar maar eens tegenaan staan met je theorietje dat we op een bol doelloos door het heelal zweven. Ook het idee dat wij mensen voor onszelf en elkaar zin en waarde kunnen creëren in een zinloos heelal, dringt zelden door.

Marleen Finoulst: ‘Hangen platte-aarders ook andere onzin aan? Zijn ze gevoeliger voor complottheorieën?’

Frank Verhoft: ‘Platte-aarders zíjn complotdenkers en complotdenkers houden het zelden bij één complotverhaal. Noem een samenzweringstheorie en de kans is zeer groot dat een platte-aarder er rotsvast in gelooft. Zonder lang uitgesponnen clusters van complotverhalen kan het geloof in een platte aarde niet overeind blijven.’ ‘Eén uitzondering: complottheorieën over Amerikaanse militaire bases op Mars of andere verhalen die ruimtevaart veronderstellen, accepteren ze meestal niet. En dat is dan ook meteen het enige goede nieuws: platte-aarders geloven niet blindelings in élk complotverhaal.

De platte aarde, een rondleiding

Sinds Aristoteles werd het idee van een bolvormige aarde algemeen aanvaard door westerse en Arabische geleerden. In het midden van de negentiende eeuw blies echter een Britse sjacheraar het idee van de platte aarde nieuw leven in. 150 jaar later zien we een heropflakkering van het infame idee, met de sociale media als overijverige vroedvrouwen en een uit de kluiten gewassen samenzweringstheorie als kwade tweelingbroer. Wat moet de kritische, wetenschappelijk geïnspireerde skepticus hiermee? Er zijn verschillende communicatiestrategieën waarmee zij mensen die twijfelen aan de vorm van de aarde, wetenschappelijk verantwoorde informatie kunnen aanbieden zonder het tot een oorlog der werelden te laten komen. Deze manieren hebben uiteraard hun voor- en nadelen heeft, maar de enige houding die enkel maar nadelen oplevert, is de heropleving van het geloof in een platte aarde negeren.

Over de auteur

Frank Verhoft is germanist. Zijn skeptische interesse gaat uit naar pseudotaalkunde, alternatieve geschiedschrijverij en spannende verhalen over duistere samenzweringen. Hij volgt recent bedachte complotten op de voet, zowel in conferentiezaaltjes als in gespecialiseerde online praatgroepen, en bericht daarover op zijn blog en in Wonder en is gheen wonder.