Aan de andere kant van de spiegel

De televisieploeg die het item maakte, vroeg me om commentaar bij de beweringen van enkele Vlaamse verdedigers van complottheorieën. Op 5 september 2011 was ik op vraag van het programma aanwezig op een bijeenkomst van de zogenaamde Belfort-group in Ertvelde, waar meerdere sprekers hun visie uiteenzetten over de gebeurtenissen van 9/11. De Belfort-group (niet te verwarren met de Belfortgroep, die aan het Vlaams Belang gerelateerd is) verenigt een groot deel van de Vlaamse aanhangers van complottheorieën, niet enkel wat betreft 9/11, maar ook omtrent bijvoorbeeld vaccinatie en zogenaamde chemtrails. Wonder en is gheen Wonder informeerde u reeds uitvoerig over de bizarre opvattingen van de Belfort-group, die naar eigen zeggen ongeveer 1700 leden telt. Cliff Beeckman: Gevaarlijke luchtkastelen. Complotdenken met de Belfort-group (Wonder en is gheen Wonder, nr. 3, jrg. 10, 2010).› Voor de makers van Koppen me contacteerden, kende ik niemand van de groep persoonlijk. Mijn kritische informatie haalde ik vooral uit het artikel van Cliff Beeckman en van de website van een blogger die zich (ap) noemt. (http://poppenkast.wordpress.com/ap/). De website van de Belfort-group vindt men op http://www.belfort-group.eu/ [nvdr: inmiddels niet meer actief]. De drijvende kracht achter de Belfort-group is Peter Vereecke, oud-burgemeester van Evergem (1995-2000). Vóór de bijeenkomst in Ertvelde hadden Vereecke en ik contact per e-mail. Hij informeerde me over het verloop van de avond, legde me uit wie de sprekers waren en nodigde me uit om tussen te komen wanneer ik dat wilde. Onze correspondentie was beleefd en correct. Peter Vereecke is een klassiek filoloog. Hij schrijft helder en intelligent, met gevoel voor humor en, in mijn ervaring, met respect voor mensen waarvan hij weet dat ze het volkomen oneens zijn met hem. Het maakt de hele situatie alleen maar extra bevreemdend. 

Bush en zijn elite

Toen ik in Ertvelde arriveerde, zat de zaal reeds afgeladen vol. Ik schat dat er zo’n tweehonderd aanwezigen waren, waarvan de overgrote meerderheid ongetwijfeld leden of sympathisanten van de Belfort-group. Peter Vereecke gaf een inleiding van ongeveer een kwartier. Hij slaagde erin om tientallen disparate feiten, halve waarheden en uit de context gerukte gegevens aan elkaar te smeden tot een betoog dat uitliep op één conclusie: George Bush, geholpen door andere leden van zijn regering, is zelf verantwoordelijk voor de aanslagen van 9/11. Vereecke had het over de F16-vliegtuigen die, veelzeggend, niet op tijd waren om de aanslagen te verijdelen; over het goud dat vooraf in veiligheid zou zijn gebracht; over andere torens die, ondanks vliegtuigcrashes, niet instortten; over de duizenden mensen die na de aanslagen kanker zouden hebben ontwikkeld; over de snuffelhonden die ondertussen allemaal dood zijn; over Bush die de ochtend van 9/11 maar bleef zitten in een schooltje in Florida, enzovoort. Het werd allemaal met elkaar versmolten tot een verhaal dat, aan de reacties te merken, de meerderheid van het publiek volkomen overtuigde van de waarheid van Vereeckes samenzweringstheorie. Aan het eind van zijn inleiding ging hij nog een stap verder: het is niet enkel de regering-Bush die een complot heeft gesmeed tegen de eigen bevolking. Bush en zijn medestanders hebben slechts de fakkel overgenomen van een kleine elite die al sinds het begin van onze beschaving alle macht in handen heeft. Elke oorlog die er ooit is geweest, is aangestoken door de elite van dat moment, omdat ze er belang bij had, net zoals de elite met Bush aan het roer belang had bij de aanslagen van 9/11 en alles wat daaruit voortvloeide. 

Vallende torens in Spiegelland

De rest van de avond illustreert de metafoor die de Amerikaanse skepticus Joe Nickell gebruikt voor complotdenkers. Het is alsof ze zich aan de andere kant van de spiegel bevinden, de wereld waarin Alice terechtkomt in Lewis Carrolls verhaal Alice in Spiegelland (Through the Looking-Glass and What Alice Found There). Voor Alice is alles bevreemdend en onlogisch aan de andere kant van de spiegel, maar niet voor de bewoners van Spiegelland. Zij vinden alles betekenisvol en begrijpen niet waarom Alice er niet hetzelfde over denkt. Nagenoeg iedereen in de zaal in Ertvelde vertoefde al een poosje in Spiegelland, kon ik vaststellen. Wico Valk, een Nederlands architect, gaf een lezing over de wijze waarop de torens zijn ingestort. Valk behoort tot de groep van architecten en ingenieurs die zich, vooral in de Verenigde Staten, hebben aangesloten bij de zogenaamde ‘waarheidszoekers’, die een heropening van het onderzoek willen. Het kan volgens hen niet dat de torens instortten door de impact van de vliegtuigen. De meesten onder hen menen dat er vooraf explosieven moeten zijn aangebracht. De instortingen waren niet het gevolg van de vliegtuigcrashes, maar van ‘controlled demolition’; gecontroleerde afbraak. Wico Valk betwijfelde ook dat het staal van de WTC-torens kon smelten door de branden tengevolge van de crashes. Hij dacht, zoals meerdere ‘waarheidszoekers’, dat de samenzweerders thermiet gebruikten, een stof die bij verbranding voor extreme hitte zorgt. Tot slot toonde hij nog een filmpje waarin enkele tientallen mensen zijn opvattingen lijken te bevestigen. In wezen gaat het echter om een aaneenschakeling van uit de context gerukte uitspraken, die vaak iets totaal anders betekenen dat wat ze door de misleidende montage lijken te suggereren. 

Dat de groep van waarheidszoekende architecten en ingenieurs wordt tegengesproken door een veel groter aantal experts, deerde Valk niet. Zijn conclusies waren vooraf getrokken, waarna hij overal bewijzen vond. Dat de feiten hierbij voortdurend geweld werden aangedaan,  vormde evenmin een probleem. Zo was er in werkelijkheid geen sprake van gesmolten staal, enkel van door de hitte vervormd metaal. Van thermiet is nooit een spoor gevonden, net zomin als er bewijzen zijn voor gecontroleerde afbraak. Wico Valk beseft misschien wel dat zijn beweringen extreem zijn, maar niet dat ze bijgevolg bijzonder sterke bewijzen nodig hebben. Suggereren dat ‘het zou kunnen’ dat men vooraf explosieven aanbracht, is uiteraard geen bewijs dat zoiets daadwerkelijk gebeurde. Het zou ook kunnen dat buitenaardse wezens graancirkels maken, maar daarom is het nog geen realiteit. Evenmin hanteert Valk het scheermes van Ockham, dat aangeeft dat men geen nodeloos ingewikkelde hypothesen moet bedenken als er een eenvoudiger verklaring voorhanden is die de feiten afdoende verklaart. De hypothese dat de torens zijn ingestort tengevolge van gecontroleerde afbraak, roept een resem andere vragen op, zoals: wanneer bracht men de explosieven aan? Wie plaatste ze in de torens? Hoe komt het dat er geen getuigen zijn van het aanbrengen ervan? Hoe kan het dat niemand, zelfs niet na tien jaar, hierover uit de biecht heeft geklapt? Explosieven aanbrengen is een lastig en gevaarlijk werk, dat enkel zeer gespecialiseerde mensen kunnen. Het kan ook niet door twee of drie mensen worden gedaan, er is een hele ploeg voor nodig. Om al deze vragen te beantwoorden, zijn veronderstellingen nodig die de samenzweringstheorie nog onwaarschijnlijker maken, zoals: de getuigen van het aanbrengen van de explosieven zijn ontvoerd of omgebracht, evenals de mensen die ze plaatsten; mogelijke klokkenluiders worden afgedreigd door de samenzweerders, enzovoort. Tegenover dit alles staat de verklaring die door ijzersterk bewijsmateriaal van zeer uiteenlopende aard wordt ondersteund: de torens zijn ingestort tengevolge van de inslag van de vliegtuigen, met nagenoeg volle kerosinetanks. De branden die daarop ontstonden, verzwakten de structuur van het gebouw. Het instorten van de verdiepingen boven de branden zorgde vervolgens voor een cascade-effect dat de torens volledig neerhaalde. Valk verwees uiteraard ook naar WTC 7, die is ingestort zonder dat er een vliegtuig op crashte. Maar ook dit is afdoende verklaard door meerdere experts. WTC 7 liep grote schade op door het instorten van de andere torens en stortte in na uren in brand te hebben gestaan. Op Youtube staat een educatief filmpje dat helder uitlegt hoe WTC7 aan zijn einde kwam, zie de links over de 9/11-complottheorieën op www.ongelovigethomas.be. De vreemde gedachtegang van Valk en andere waarheidszoekers komt er in essentie op neer dat zij niet begrijpen hoe de torens konden instorten, bijgevolg klopt de officiële verklaring niet. De tactiek om het publiek te bespelen, bestaat uit het stellen van verontrustende vragen enerzijds en het vermelden van ‘feiten’ die zogenaamd onverklaard zijn. 

Van onwaarschijnlijk naar absurd

Het scheen me toe dat de inleiding van Peter Vereecke en de lezing van Wico Valk zich reeds diep in het binnenland van Spiegelland bevonden. Maar ik vergiste me. De andere lezingen die avond waren stuk voor stuk extremer. Zo beweerde een spreker dat de torens neergehaald zijn door een ‘torsieveldwapen’, een theorie ontwikkeld door Judy Wood, een Amerikaanse waarheidszoekster (http://drjudywood.com) De volgende spreker hield vol dat het vliegtuig dat zich in het Pentagon boorde helemaal geen vliegtuig was, maar een Tomahawk-raket. Daaromheen weefde hij een warrig verhaal waarin Osama bin Laden, de CIA, olie, de heroïnehandel en de Taliban allemaal een rol spelen. Naar alle waarschijnlijkheid, aldus de spreker, zijn er op 9/11 ook micro-atoombommen gebruikt. Hij ondersteunde zijn verhaal met talloze PowerPointslides, propvol tekst waar geen mens iets kon van lezen, laat staan begrijpen. Op een bepaald moment insinueerde de spreker ook de betrokkenheid van de paus, waarop Peter Vereecke tussenkwam en opmerkte ‘dat dit niet de officiële opvatting van de Belfort-group weergeeft’. Het was ongetwijfeld het humoristische hoogtepunt van de avond.

Tussen de lezingen door was er ook muziek. Een tiener bracht een rapnummer getiteld ‘Zoek de terrorist’. Het liedje ging over Osama bin Laden, maar de boodschap luidde dat de ware terrorist zich in Het Witte Huis bevindt. De jonge entertainer besloot met de opmerking dat ‘de geschiedenis door de winnaars wordt geschreven’, wat op enthousiast applaus van de zaal werd onthaald. 

Nog een andere spreker liet een filmpje zien over de ‘illuminati’, een verzamelterm voor geheime genootschappen en de ‘elite’ waarover Vereecke het had, die reeds duizenden jaren de hand zouden hebben in alle belangrijke gebeurtenissen. Het filmpje was een aaneenschakeling van fragmenten uit films en documentaires, met symbolen die naar de illuminati zouden verwijzen, bijvoorbeeld piramiden, priemende ogen, hiëroglyfen en vrijmetselaarsymbolen. Wat dat allemaal moest bewijzen, was onduidelijk, maar op sommige gezichten las ik afgrijzen. Je zag mensen denken dat ‘het allemaal nog veel dieper zit en verder gaat dan we voor mogelijk hielden’. Vervolgens kwam een Brusselse huisarts aan het woord, die beweerde dat de huidige media ons verbieden zelfstandig te denken. ‘Als arts’, stelde hij, ‘weet ik dat we psychotisch worden als we niet zelf kunnen denken. De media trachten ons voortdurend te manipuleren. Daarom moeten we zelf aan onderzoekjournalistiek doen.’

De laatste lezingen gingen zo mogelijk nog enkele stappen verder. Iemand bracht een verhaal over ‘virtual reality projection mapping’, waaruit moest blijken dat er in werkelijkheid helemaal geen vliegtuigen waren. Wat we zagen, waren holografische projecties. Het hele verhaal hierover werd doorspekt met uitspraken over de codex alimentarius^‹     Zie hierover Lukas Roels: Codex alimentarius onder vuur, in Wonder en is gheen Wonder, nr. 4, jrg. 9, 2009.›, met insinuaties over hoe de overheid ons doelbewust vergiftigt via vaccinaties, met beschuldigingen over de manier waarop Al Gore zich verrijkte met zijn ‘fabels’ over CO² en de opwarming van de aarde, en met verhalen over onder meer geo-engineering, chemtrails en area 51. De laatste spreker toonde fragmenten uit het onvermijdelijke Loose Change, een uiterst misleidende samenzweringsdocumentaire die op elk punt is weerlegd. Zie Screw Loose change: http://screwloosechange.blogspot.com. Nadat ik drie uur naar excentrieke beweringen van steeds kleurrijker figuren had geluisterd, klonk zijn slotvraag verrassend redelijk: waarom gebeurde 9/11? Helaas was zijn antwoord geheel in lijn met de rest van de avond: Bush en diens regering bekokstoofden en pleegden de aanslagen, zodat ze de wapenindustrie nieuw leven konden inblazen. De aloude post hoc, ergo propter hoc drogreden: aangezien B zich voordeed na A, is B door A veroorzaakt. Maar het is niet omdat iemand baat heeft bij een erfenis dat hij zijn erflater vermoordde.  

Meerdere sprekers spraken elkaar flagrant tegen. Volgens de ene zijn de torens met explosieven neergehaald, volgens een andere met een torsieveldwapen, voor nog een andere met mini-atoomwapens. Zij gingen daarover onderling niet in debat. Het publiek vindt blijkbaar alles even geloofwaardig, zolang de essentie van de boodschap inhoudt dat we met zijn allen op een enorme schaal bedrogen worden door de overheid, de machthebbers en geheime genootschappen. Een recente studie stelt vast dat believers in een samenzweringstheorie gemakkelijker ook andere samenzweringstheorieën aanvaarden, zelfs over hetzelfde thema en ook al zijn ze onderling tegenstrijdig. Het probleem van de onderlinge tegenstrijdigheid is psychologisch ondergeschikt aan de strijd tegen de gemeenschappelijke vijand: degenen die achter de schermen aan de touwtjes trekken en alles in de doofpot stoppen. Michael J. Wood et. al.: Dead and Alive. Beliefs in Contradictory Conspiracy Theories. In Social Psychological and Personality Science (online gepubliceerd op 25 januari 2012).› Dit verklaart hoe believers net als de Witte Koningin in Spiegelland al voor aanvang van het ontbijt in zes onmogelijke dingen kunnen geloven. Zelf heb ik, zoals de Koningin verwijt aan Alice, ‘vast te weinig geoefend’.  Lewis Carroll, Achter de Spiegel en wat Alice daar aantrof (Athenaeum, 2009, p. 179).

Een religieuze viering

Na afloop praat ik na met Peter Vereecke. Hij is een vriendelijke man, die luistert naar wat ik te zeggen heb maar geen millimeter afwijkt van zijn stellingen. Dat is ook niet verwonderlijk. In de terminologie van de cognitieve dissonantietheorie: zijn commitment voor zijn opvattingen is zo groot dat niets hem ervan kan overtuigen dat hij fout zit. Zijn belezenheid en intelligentie laten hem bovendien toe om op alle kritiek een voor hemzelf bevredigend antwoord te vinden. Bovendien bevatten samenzweringstheorieën intrinsieke verdedigingsmechanismen, die ze beschermen tegen elke mogelijke tegenwerping. Zo toont het totale gebrek aan bewijs net aan hoe machtig de samenzweerders of de illuminati wel zijn: hun tentakels reiken zo ver dat ze alle sporen kunnen uitwissen. Voor de believers is er niets waardoor ze hun ongelijk zouden kunnen inzien. Het omgekeerde is daarentegen wel het geval. Mochten George Bush, Condoleezza Rice en Dick Cheney op een persconferentie bekennen dat ze zelf de aanslagen van 9/11 beraamden en lieten uitvoeren, dan moet iedereen die de officiële versie accepteert zijn mening herzien. Zie voor de officiële opvatting: The 9/11 Commission: Final Report of the National Commission on Terrorist Attacks upon the United States (W.W. Norton & Company, 2004). Het rapport is bekritiseerd, niet omdat er aanwijzingen waren voor een samenzwering, maar omdat het falen van sommige overheidsinstanties om te anticiperen op de aanslagen door Al Qaeda niet genoeg werd beklemtoond.› Als meerdere geloofwaardige klokkenluiders zouden aangeven dat ze in opdracht van de overheid explosieven plaatsten in de torens of dat de Arabische kapers ingehuurd waren door de CIA, dan zijn dat ernstige redenen om aan de officiële interpretatie te twijfelen. 

In Among the Truthers, zijn boek over de Amerikaanse complotdenkers, geeft Jonathan Kay aan dat bijeenkomsten van waarheidszoekers niet veel te maken hebben met het zoeken naar waarheid. Ze hebben andere functies, meer vergelijkbaar met religieuze vieringen. Er is muziek, er zijn sprekers die inspelen op emoties en die applaus en instemmende geluiden uitlokken, men citeert uit teksten en verwijst naar documentaires die men als evangelie beschouwt, zoals de boeken van David Ray Griffin en een ‘documentaire’ zoals Loose Change. Waarheidszoekers hebben ongetwijfeld vaak het gevoel dat de rest van de wereld op hen neerkijkt. Ze trachten zieltjes te winnen, in hun familie, op het werk, in hun vriendenkring, en wellicht levert dat soms een extra volgeling op, maar de meesten laten zich niet bekeren. Een bijeenkomst van tweehonderd gelijkgezinden, die allen instemmen met wat elke spreker vertelt, biedt dan ook belangrijke psychologische en emotionele ondersteuning. De batterijen laden weer op, men geraakt er opnieuw van overtuigd dat de rest van de wereld ziende blind is, maar dat men zelf tot de kring van ingewijden behoort. Het is uitermate belangrijk om de verantwoordelijkheid op te nemen die daarbij hoort: beleidsmakers en politici met e-mails bestoken, websites maken, filmpjes op YouTube posten, lezingen geven en organiseren. Als de believers niet proberen om de wereldwijde manipulaties te stoppen, de oogkleppen van de media te verwijderen en de in slaap gewiegde massa wakker te schudden, wie zal het dan doen? 

Kortom, wie gelooft in complottheorieën, ziet zichzelf belast met een bijzonder zware, maar uitermate belangrijke taak. Veranderen van opinie is verzaken aan een opdracht met een planetaire dimensie. Er is dan ook geen weg terug. Naarmate de kritiek op de complottheorieën toeneemt, moet men steeds dieper in Spiegelland binnendringen. Geen van de sprekers die avond in Ertvelde  vermeldde expliciet de opvattingen van David Icke, die stelt dat de huidige illuminati, waaronder Barack Obama, Tony Blair, Kris Kristofferson en leden van de Britse koninklijke familie, in werkelijkheid buitenaardse, reptielachtige wezens zijn die op aarde een menselijke gedaante aannemen. Uit mijn gesprekken met aanwezigen bleek evenwel dat verschillende leden van de Belfort-group geloof hechten aan die theorie van het  ‘shape-shifting’. Zoals veel paranormale overtuigingen heeft ook het hedendaagse geloof in ‘shape-shifting’ wortels in de mythologie, de folklore en de actuele cultuur. Zie voor het laatste bijvoorbeeld de HBO-serie True Blood, ook te zien op de Vlaamse tv.› Wie de psychologie hiervan wil doorgronden, kan zich als Alice in het kwadraat voelen toen ze het gedicht Jabberwocky las. ‘Het lijkt erg aardig,’ zei ze toen ze het uit had, ‘maar ’t is behoorlijk moeilijk te begrijpen!’. (Lewis Carroll, Achter de Spiegel en wat Alice daar aantrof, p. 137.)

Meer lezen over complottheorieën

Aaronovitch, David: Voodoo Histories: The Role of the Conspiracy Theory in Shaping Modern History (Riverhead Books, 2010).

Braeckman, Johan & Maarten Boudry: De ongelovige Thomas heeft een punt (Houtekiet, 2011), in het bijzonder hoofdstuk 3.

Kay, Jonathan: Among the Truthers: A Journey Through America’s Growing Conspiracist Underground (HarperCollins, 2011).

Shermer, Michael: The Believing Brain: From Ghosts and Gods to Politics and Conspiracies: How we Construct Beliefs and Reinforce Them as Truths (Times Books, 2011).

Kritische besprekingen van de belangrijkste complottheorieën omtrent 9/11 vindt men in David Dunbar & Brad Reagan, red.: Debunking 9/11 Myths: Why Conspiracy Theories Can’t Stand Up to the Facts (Hearst Books, 2006).

Johan Braeckman is filosoof en redactielid van Wonder en is gheen Wonder.