De alarmist van zijn tijd

Van de daarvoor aangehaalde voorspellingen was er minstens één vals, dus nooit door “het orakel van Salon” geschreven. Niets nieuws onder de zon, want er circuleert ook een apocriefe profetie van Nostradamus met betrekking tot de aanslagen van 11 september 2001 in New York¹. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verspreidden de Britten verzonnen verzen van de ziener die de Duitse nederlaag moesten voorspellen.

Uiteraard was er altijd meer aandacht voor de profetieën dan voor de profeet zelf. De meeste boeken over Nostradamus zijn het werk van believers en bewonderaars. Pas midden vorige eeuw publiceerde Edgar Leroy (1883-1965), een verdienstelijke arts in het gesticht voor geestesziekten² van Nostradamus’ geboortestad Saint-Rémy-de-Provence, het eerste kritische werk.

Verder onderzoek naar Nostradamus is zeker de moeite, zo blijkt uit de biografie die dit jaar van hem is verschenen van de hand van Mireille Huchon, hoogleraar literatuur en taalgeschiedenis aan de Sorbonne.

De meeste auteurs over Nostradamus – ook de skeptici – hebben zich moeten baseren op weinig betrouwbare bronnen. Bekend is vooral wat zijn zoon César de Nostredame over hem schreef in een monumentaal werk over de geschiedenis van de Provence³. Deze César, zelf historicus, dichter en schilder (hij schilderde het bekendste portret van Nostradamus), was amper zes jaar oud toen zijn vader overleed en zijn biografie dateert van bijna een halve eeuw nadien. Hij maakte van zijn vaders leven een successtory, want hij wilde diens reputatie zo hoog mogelijk houden⁴.

Twintig jaar eerder had Nostradamus’ oud-medewerker en bewonderaar Jean de Chavigny (of Chevigny) al een biografie geschreven⁵, die mogelijk nog meer lovend is en vooral het succes van zijn voorspellingen behandelt. We mogen beide auteurs dan ook als hagiografen beschouwen, die een weinig betrouwbaar beeld van Nostradamus geven.

Mireille Huchon heeft voor haar biografie dieper gegraven en andere bronnen geraadpleegd. Er zijn de vele manuscripten en publicaties van Nostradamus zelf, voor zover die bewaard zijn. Zijn broer Jean de Nostredame schreef ook een ongepubliceerd biografisch stuk. Er bestaan publicaties van tijdgenoten tegen Nostradamus, die niet alleen razend interessant zijn voor de skeptici, maar ook verwijzen naar verdwenen werk van hem.

Nog andere bronnen geven soms verrassende informatie. Nostradamus’ testament toont bijvoorbeeld aan dat hij een vrij aanzienlijk vermogen had, voor het grootste deel in goudstukken, terwijl hij behalve zijn huis geen onroerend goed bezat. Dit was voor die tijd ongewoon en lijkt volgens Huchon een fascinatie voor goud (en een band met alchemie?) te verraden. Het testament toont ook dat hij geen geld aan de kerk schonk om missen voor hem op te dragen, wat lijkt te bevestigen dat hij met het protestantisme sympathiseerde.

Uit bewaarde correspondentie weten we dat Nostradamus nogal wat belangrijke cliënten had in het buitenland – vooral Duitsland. Hij maakte zelfs horoscopen voor koning Filips II van Spanje en de latere keizer Rudolf II.
Het succes van zijn publicaties – vooral almanakken en jaarlijkse voorspellingen – blijkt uit een bewaarde rekening van boekhandelaars in Rouen: een levering van boeken telde meer dan duizend exemplaren van Nostradamus’ werken, tegen welgeteld één exemplaar van de Bijbel!

Toch blijven er grote hiaten in onze kennis over Nostradamus. Huchon probeert die aan te vullen met gegevens over de historische context waarin hij leefde en door zijn werk te vergelijken met dat van tijdgenoten. Het resultaat is een boeiend en ontluisterend werk, zij het geen ontspanningsliteratuur. We zullen ons op basis hiervan even verdiepen in Nostradamus’ leven en – voor één keer – niet zozeer in zijn profetieën. 

Zwervend bestaan

Hij werd geboren op 14 december 1503 als Michel de Nostredame. Dat hij als auteur een Latijns klinkende naam ging gebruiken, was toen de gewoonte voor wie in het Latijn schreef. Hijzelf schreef echter voornamelijk in het Frans, ook onder zijn “Latijnse” naam, wat eerder ongebruikelijk is⁶. Nostradamus is ook geen correcte Latijnse omzetting van Nostredame (dat zou eerder Nostra Domina zijn, de naam waaronder hij zich als student liet inschrijven). Die naam kan ook worden gelezen als nostra damus (“wij geven van het onze”).

Misschien wilde hij daarmee zijn joodse afkomst verbergen. Zijn grootvader was een jood die zich tot het katholicisme had bekeerd en sindsdien de naam “de Nostredame” droeg. Veel bekeerde joden kregen inderdaad de familienaam van een heilige. De joodse godsdienst werd in 1498 verboden in de Provence (die kort daarvoor bij Frankrijk was aangehecht) en in Nostradamus’ jeugd moest zijn vader, een handelaar in Saint-Rémy, nog een speciale belasting voor “nieuwe christenen” betalen. Zijn tegenstanders hebben hem trouwens niet gespaard voor zijn joodse roots. Een van hen zei dat zijn voorspellingen nog “stonken naar judaïsme”.

Over zijn jeugd is zeer weinig bekend. Volgens Chavigny en Jean de Nostredame zou hij gestudeerd hebben in Avignon, waar hij familie had, en daar de artes (algemene vakken) aan de universiteit hebben gevolgd, maar vermoedelijk zonder diploma zijn vertrokken om een zwervend bestaan te beginnen, wellicht tegen de zin van zijn vader, die hem – zo blijkt uit diens testament – onterfde. Hij zou de jaren daarop op zeer diverse plaatsen zijn geweest, in Frankrijk – vooral in het zuidwesten – en Italië – maar wellicht niet veel verder dan Genua. Hij moet toen heel wat kennis hebben opgedaan van wat hij pharmaceutrie noemde, een vorm van farmacie vooral op basis van geneeskrachtige planten, maar met een flinke dosis magie. Huchon acht het waarschijnlijk dat hij ook kennis opdeed bij alchemisten, die toen veel in deze streken rondreisden. Ze vergelijkt hem met de bekende Duitse arts-alchemist Theophrastus Paracelsus, die ook een zwervend bestaan leidde.

Vast staat dat hij zich in 1529 als student inschreef aan de (toen zeer vermaarde) faculteit geneeskunde van Montpellier. Maar een of twee jaar later werd hij als student geschrapt. Als reden werd aangegeven dat hij al apotheker zou zijn en dat studenten hem kwaad over artsen hadden horen zeggen. Er zijn geen aanwijzingen dat hij later nog een universiteit bezocht. Dat zou hem later niet beletten om zich doctor in de geneeskunde te noemen en als arts te praktiseren.

Nostradamus wordt wel eens voorgesteld als een vernieuwer van de geneeskunde, een non-comformist uit de renaissance zoals Paracelsus en ook Vesalius, die hun kennis baseerden op waarneming en experiment. In zijn boek Exquises Receptes bekritiseert hij de professoren die vooral de Arabische geschriften hernemen en wier grootste verdienste het is goed Grieks te kennen, maar nooit zelf experimenten doen. Maar tegelijk is hij vol lof voor de medische autoriteiten van zijn tijd, ook die in Montpellier, zoals de grote anatoom Jacobus Sylvius (nu vooral nog bekend omdat hij zijn leerling Vesalius verketterde die het waagde aan te tonen dat Galenus ongelijk had).

Ook over de jaren nadat hij Montpellier verliet, is weinig zekerheid. Zelf zegt hij in verschillende steden van Zuidwest-Frankrijk (Toulouse, Bordeaux…) te zijn geweest. We weten wel dat hij enkele jaren – zeker tussen 1534 en 1538 – in de streek van Agen verbleef.

In Agen leerde hij de toen zeer befaamde arts en humanist Julius Caesar Scaliger kennen. Deze uit Italië afkomstige geleerde was onder meer een kenner van de plantkunde van de Griek Theophrastus. Hoewel Nostradamus hem erg bewonderde, zouden ze volgens Chavigny zware ruzies hebben gehad, en in latere geschriften heeft Scaliger zich sarcastisch uitgelaten over voorspelkunsten van de “profeet” die hij gekend had.

Rond die tijd werd Nostradamus (net als Scaliger) door de inquisitie ondervraagd omdat hij zich smalend over de verering van heiligenbeelden had uitgelaten, maar blijkbaar zonder verdere gevolgen. 

Nog volgens Chavigny zou hij toen een vrouw en twee kinderen hebben gehad, maar toen die alledrie overleden waren – hoe en wanneer is niet bekend en Nostradamus zelf zwijgt erover – besloot hij zwaar aangeslagen naar zijn geboortestreek terug te keren. Vast staat dat hij in 1546 in Aix was om daar in opdracht van het stadsbestuur een zware pestepidemie te bestrijden. Het schijnt hem een goede reputatie te hebben opgeleverd. Hij vervaardigde een poeder dat, in de mond gehouden, de “pestlucht” verdreef, blijkbaar met succes.

Kort daarop vestigde hij zich in Salon, een stadje tussen Aix en Saint-Rémy. Hij zou er in 1547 (opnieuw) in het huwelijk treden en zes kinderen krijgen. Hij bleef tot zijn dood op 1566 in Salon wonen en werd er begraven.

Liefdeselixir

Behalve als arts en astroloog was hij dus ook apotheker, en net als de huidige apothekers verkocht hij veel meer dan louter geneesmiddelen. We weten dat hij veel werk stak in de vervaardiging van schoonheidsproducten, waarvoor hij vaak exotische stoffen aankocht. Zijn meest succesvolle boek was trouwens de eerder vermelde Exquises Receptes⁷, dat 242 pagina’s beslaat. Het eerste deel bevat recepten voor cosmetica: zalven, oliën, poeders, zeep… zelfs tandpasta. Het tweede deel gaat over het maken van confituren en aanverwante lekkernijen, zoals gekonfijt fruit en marsepein⁸. Maar er zitten ook “geheime” recepten bij van echte toverdranken. Het meest opvallende is dat voor een liefdeselixir dat door de mythische tovenares Medea en in de oudheid gebruikt zou zijn (de dichter Lucretius zou eraan zijn gestorven). Een van zijn critici vond dit recept een schandaal en merkte op dat het niet te realiseren is, ook niet door Nostradamus zelf⁹. Ongetwijfeld heeft Nostradamus met de verkoop van sommige producten goed geld verdiend.

Verder publiceerde hij over occulte onderwerpen. Een boek over de betekenis van de Egyptische hiërogliefen (die niemand in die tijd kon lezen) is gebaseerd op een symbolische interpretatie van deze geheimzinnige figuren. Het was niet veel meer dan een bewerking van een Griekse tekst over dit onderwerp, maar geschreven in zijn typisch duistere verzen.

Eigenlijk was heel Nostradamus’ werk discutabel, ook de onschuldige publicaties. Zo publiceerde hij in 1557 – blijkbaar in de traditie van de humanisten – een vertaling van een vrij korte en onbelangrijke tekst van de grote Griekse arts Galenus. Die Franse versie – overigens gebaseerd op een Latijnse vertaling door Erasmus – is zo slecht, verwrongen en onbegrijpelijk dat een latere criticus sprak van een reeks beledigingen van de grammatica en het gezond verstand!

Almanakken en profetieën

Pas vanaf 1550 is Nostradamus toekomstvoorspellingen gaan publiceren. Het ging dan vooral om jaarlijkse publicaties: enerzijds almanakken, die meestal maandelijkse voorspellingen geven, vaak op basis van planeetstanden, anderzijds  prognostications, met daarin voorspellingen over een heel jaar. Samen worden ze als présages aangeduid. Er waren er in verzen en in proza.

Zulke boekjes – eigenlijk meer brochures – waren niet bestemd om bewaard te worden en er zijn er dan ook veel van verdwenen. Chavigny heeft echter een groot aantal van deze présages verzameld en gebundeld. Dat ze razend populair waren, bewijst wel dat er tijdens zijn leven – en ook nog daarna – vervalsingen onder zijn naam verkocht werden. Nostradamus heeft dergelijke jaarlijkse présages gemaakt tot die voor 1567 – het jaar van zijn dood, en ook nadien zijn er verschenen onder  namen die aan die van Nostradamus doen denken.

De présages kondigen dus gebeurtenissen aan voor de onmiddellijke toekomst. Een beetje zoals de huidige dagbladhoroscopen waren ze eerder vaag, maar dan wel meestal onheilspellend: een prinses zal sterven, jongeren zullen het moeilijk hebben, veel mensen zullen overlijden in de fleur van hun leven, monarchen zullen het oneens zijn… Ook ziekte en weersverschijnselen werden voorspeld.

Anders is het voor de Prophéties, waarvan de eerste uitgave uit 1555 dateert. Dit zijn voorspellingen voor een – al dan niet verre – toekomst, zonder dat er jaartallen worden genoemd. Hetgeen de vaagheid nog vergroot. De profetieën gaan tot het  einde der tijden, die – dat is wel duidelijk – zullen voorafgaan door een zondvloed en andere wereldrampen. In het algemeen worden dan ook catastrofen als honger, pest en branden aangekondigd, maar op een be­wust verhulde wijze.

De Prophéties bestaan uit kwatrijnen – ge­dichten van vier verzen – die gebundeld zijn in groepen van honderd of centuries. Daarom worden de Prophéties verkeerde­lijk ook wel Centuries genoemd. Huchon merkt op dat dergelijke indeling in centu­ries in Nostradamus’ tijd meer voorkwam, ook voor werken met een heel andere in­houd. Overigens is er noch bij de centuries noch bij de afzonderlijke kwatrijnen binnen een centurie sprake van een systematische of chronologische indeling. Alle kwatrijnen lijken op zichzelf te staan.

De Prophéties van 1555 tellen vier centuries, zij het dat de laatste minder dan honderd kwatrijnen telde. Twee jaar later verscheen een aangevulde uitgave, met in totaal ze­ven centuries, waarvan de laatste opnieuw onvolledig is. Nostradamus zou tijdens zijn leven geen aanvullingen meer publiceren (sommigen vermoeden dat hij niet meer durfde), maar na zijn dood verzamelde Chavigny overgebleven kwatrijnen en in 

1568 verscheen een derde uitgave met tien centuries, zij het dat centurie VII niet werd aangevuld.

Over de Prophéties is gezegd dat ze qua stijl een geschiedschrijving van de toekomst zijn. Ze staan in de toekomende tijd maar veel lijkt geïnspireerd door de Romeinse geschiedenis, zoals beschreven door Titus Livius. Als er in kwatrijn IV, 97 een Romeinse pontifex (Romain Pontife) gewaarschuwd wordt de “stad aan twee stromen” niet te naderen, hoef je dus niet meteen aan de paus te denken. Toch werden vanwege die verzen zware veiligheidsmaatregelen ge­nomen bij het bezoek van Johannes Paulus II aan Lyon in 1986…

Hoe Nostradamus aan zijn voorspellingen kwam, is niet zo duidelijk. Voor een deel deed hij beroep op de astrologie. Zeker in zijn jaarlijkse voorspellingen worden de posities van de planeten vaak vermeld en wijzen welbepaalde samenstanden op bepaalde gebeurtenissen. Hier gebruikte Nostradamus de werkwijze van de Arabi­sche astroloog Acabitius (Al-Qabisi). Wel­licht deed hij beroep op andere voorspel­kunsten, zoals bibliomancie, waarbij een boek op een willekeurige pagina wordt geopend. In de Présages vindt men immers nogal wat citaten van de antieke dichters Homerus en Vergilius.

Nostradamus zelf keert zich in het voor­woord van de Prophéties tegen het gebruik van magie, en astrologie werd in zijn tijd als een wetenschap beschouwd. Maar onge­twijfeld baseerde hij zich ook op een meer intuïtieve inspiratie, zeg maar visioenen. Zijn aanhangers zagen er de tussenkomst van de Heilige Geest in, tegenstanders eer­der van de duivel.

Nostradamus’ voorspellingen zijn dus niet alleen op astrologie gebaseerd, hoewel hij wel degelijk als astroloog optrad. Er is ove­rigens niets bekend over zijn belangstelling voor astrologie vóór 1550. De eerste geken­de horoscopen die door hem getrokken zijn, dateren pas van 1557.

Faam en kritiek

Het is duidelijk dat Nostradamus in zijn tijd succes had, hoewel… In 1555 werd hij ontboden naar het hof in Parijs. Zijn hagio­grafen beweren dat de Franse koning Hen­drik II en zijn vrouw Catharina de’ Medici de befaamde profeet wilden ontmoeten. Het bezoek zou een triomf zijn geweest en hij ontving geschenken. Informatie uit die tijd geeft een ander beeld. Iemand schreef dat hij werd ontboden om uitleg te geven over enkele alarmerende voorspellingen betref­fende de monarchie, en dat hij daarbij zelfs voor zijn leven vreesde. Hij kwam er onge­deerd van af, maar er zijn aanwijzingen dat hij het voorwerp van spot is geweest.

Inderdaad verwierpen deze critici de astro­logie niet als geheel, ook Couillard niet. Ze achtten astrologie nuttig om gunstige mo­menten aan te duiden voor bijvoorbeeld zaaien en oogsten, of het verrichten van aderlatingen… De stand van de planeten kan inwerken op de natuur of de mense­lijke humoren, maar het is absurd en zelfs godslasterlijk om er het lot van mensen en toekomstige gebeurtenissen mee te bepalen. Videl beschuldigde de “fanatieke” Nostradamus dan ook van blasfemie als hij beweert dat zijn voorspellingen “onfeil­baar” zijn.

De astroloog Videl had zware kritiek op de werkwijze van Nostradamus als astroloog. De technische aspecten van de astrologie, het “trekken” van de horoscoop, waren hem niet goed gekend. Hij wist niet hoe hij efemeriden (tabellen met planeetposities) moest gebruiken en hield geen rekening met de meridiaan van de plaats waarop de horoscoop betrekking had. Videl gaf voor­beelden van door Nostradamus getekende horoscopen die totaal verkeerd waren. La­ter onderzoek toonde aan dat het “mathe­matisch aspect” van de astrologie niet zijn sterkste kant was, maar Nostradamus liet het trekken van horoscopen vaak aan een ander astroloog over en beperkte zich tot de interpretatie…

Een eeuw nadien zou de Franse astronoom en filosoof Pierre Gassendi, een fel tegen­stander van de astrologie, sarcastische commentaren leveren op een door Nos­tradamus opgestelde horoscoop die hij in handen kreeg. Daarin werden enkel de posities van de zon en de maan vermeld, niet van de planeten. Ook de analyse van de horoscoop was een ramp.

Verder maakte Videl zich vrolijk over het absurde karakter van de voorspellingen. Als Nostradamus tragische gebeurtenissen “met zekerheid” voorspelt, roept hij meteen daarna op te bidden opdat die toch niet plaats zouden vinden! Videl zei dat Nostra­damus helemaal door hebzucht werd ge­dreven en dat er mensen gestorven waren van angst nadat hij hun overlijden zou heb­ben voorspeld. Ook met Nostradamus’ me­disch handelen dreef Videl de spot. Zo zou hij ooit een man die aan blaaszweer leed, aangeraden hebben om als remedie sek­suele betrekkingen met een kleine zwarte vrouw te hebben.

Dat Nostradamus zoveel kritiek kreeg – hij beet overigens in zijn brieven en publicaties fel van zich af tegen zijn criticasters – toont aan hoezeer de auteur van obscure verzen uit een provinciestadje invloed had, niet alleen in Frankrijk, maar ook elders in Euro­pa (enkele almanakken werden meteen in het Engels vertaald). Huchon wijt dat suc­ces toe aan de ongewoon onheilspellende inhoud en toon van zijn voorspellingen. Ze gaat overwegend over honger, dood, geweld, brand, stormen, overstromingen, ziekten, epidemieën, politieke en religieuze twisten, oorlog…

Nostradamus, die zelf zei dat zijn voorspel­lingen zo somber waren dat hij ze soms niet neerschreef, wordt dan ook door Huchon een zeer succesvol alarmist genoemd. Hoe­zeer zijn invloed was, blijkt uit enkele voor­beelden. In 1559 verwachtte men zich in Engeland aan een Franse invasie, op basis van een kwatrijn uit zijn almanak van dat jaar. Hetzelfde jaar keerde Filips II vanuit de Nederlanden per schip naar Spanje terug en volgens de Engelse ambassadeur waren de zeelieden zeer bevreesd voor stormen en schipbreuk die “the foolish Nostradamus” zou hebben voorspeld.

Eén voorspelling zou zelfs fataal zijn ge­weest voor Anne Du Bourg, een hoge Parij­se magistraat die in dat jaar ter dood werd veroordeeld wegens ketterij (hij had zich verzet tegen de religieuze intolerantie). Er liep nog een beroep tegen zijn veroorde­ling maar kardinaal de Lorraine, toen de sterke man in Frankrijk, drong aan op een snelle executie. Volgens een geschiedschrij­ver van die tijd zou de kardinaal gevreesd hebben dat Du Bourg zou ontsnappen, op basis van een vers uit de Présages waarin staat dat de “Bon-Bourg” ver zal zijn (le Bon-Bourg sera loin). Nostradamus aansprakelijk voor de dood van een Franse protestantse martelaar?

Flaters

Twee jaar voor zijn overlijden in 1566 kreeg Nostradamus een ultieme erkenning. De 14-jarige koning Karel IX en zijn moeder Catharina de’ Medici maakten toen een tocht door Frankrijk en hielden halt in Sa­lon om de beroemde profeet te ontmoe­ten. De jonge, zwakzinnige koning en de bijgelovige koningin-moeder waardeerden de ontmoeting zeer. Nostradamus kreeg de titel geneesheer van de koning, met bijbe­horende eerbewijzen en beloningen.

De Spaanse ambassadeur, die het konink­lijk gezelschap vergezelde, kreeg van Ca­tharina te horen dat Nostradamus voor 1566 een algemene wereldvrede voorspel­de. Volgens hem zei ze dat met een ernst alsof ze de evangelisten Johannes en Lu­cas citeerde. Catharina zelf schreef toen dat Nostradamus voorspeld had dat haar zoon Karel meer dan negentig jaar oud zou worden. Maar de koning zou op zijn 23ste overlijden.

Het jaar daarop beëindigde Nostradamus – naar eigen zeggen na 14 maanden hard werk – een lange analyse van de horoscoop van Rudolf van Habsburg, de zoon van kei­zer Maximiliaan II. Daarin voorspelde hij onder meer dat Rudolf zijn vader in 1585 als keizer zou opvolgen (dat zou al in 1579 gebeuren) en zelf 72 jaar zou worden (het werden er maar 60). Hij voorspelde ook meerdere huwelijken voor de toekomstige keizer (die nooit zou trouwen). Niemand minder dan de skeptische filosoof Pierre Bayle zou deze voorspellingen meer dan een eeuw later gebruiken om de onmacht van de astrologie aan te tonen.

Nostradamus lijkt dus niet veel beter te hebben gescoord dan latere astrologen, hoe beroemd hij ook geweest is en nog is.

Een grote misvatting over Nostradamus is dat hij de onverwachte dood van koning Hendrik II zou hebben voorspeld. De Franse koning kreeg tijdens een steekspel in 1559 een stuk lans in zijn oog en overleed enkele dagen later na hevige pijnen. In zijn présa­ges voor 1559 (die zoals aangetoond veel angst veroorzaakten) repte Nostradamus met geen woord over dit dramatisch voor­val, dat verregaande gevolgen zou hebben.

Iedere Nostradamusfan verwijst in dit verband echter naar kwatrijn I, 35 uit zijn Prophéties¹², waarin (vertaald) sprake is van een “bijzonder duel op een oorlogsveld” waarbij “een jonge leeuw een oude zal overwinnen” (de fatale lansstoot werd toe­gediend door een jonge edelman), “hem de ogen doet barsten” en “een wrede dood doet sterven”. Velen beschouwen dit als de meest duidelijke voorspelling die zich tijdens Nostradamus’ leven heeft voorge­daan

Maar… niemand in die tijd heeft de dood van Hendrik II in dat kwatrijn herkend, ook Nostradamus zelf niet. Dat zou zijn zoon César pas doen in 1614, een halve eeuw la­ter.

Voorspellingen maken is moeilijk, zeker voor een gebeurtenis in de toekomst… En soms moet de gebeurtenis al lang tot het verleden behoren alvorens de voorspelling duidelijk wordt!

Tim Trachet is SKEPP-erevoorzitter

1. Het woord “nostradamus” was de tweede meest opgezochte zoekterm in die periode. Op nr. 1 stond “Osama Bin laden”. Die apocriefe profetie kwam van een schooljongen, die net wou aantonen hoe makkelijk het was om mensen te misleiden...

2. Leroy schreef ook over de geestesziekte van Vincent van Gogh, die in datzelfde gesticht werd verpleegd.

3. César de Nostredame: Histoire et chronique de Provence (1614)

4. Typerend is dat César op het einde van zijn leven een door zijn vader zelf gemaakte selectie van zijn briefwisseling met vooraanstaande personen, schonk aan de bekende geleerde en humanist Nicolas-Claude Fabri de Peiresc, met de uitdrukkelijke eis deze nooit te publiceren. Wat erin stond was immers lang niet altijd lovend voor Nostradamus.

5. Jea Aimes de Chavigny: La premiere face du Janus françois (Lyon, 1594). Dit boek bestaat uit een Franse en een Latijnse versie, maar beide versies zijn niet identiek.

6. Vaak wordt beweerd dat de verzen van Nostradamus een mengsel zijn van Frans, Provençaals, Latijn en Grieks, maar Nostradamus schreef wel degelijk in het Frans van zijn tijd, zij het dat hij af en toe vreemde woorden gebruikte.

7. De eerste uitgave dateert vermoedelijk van 1552. Het boek werd meermalen herdrukt en kende een grotere oplage dan de Proféties.

8. De recepten van confituren zijn nu apart verkrijgbaar.

9. Onder de vele ingrediënten van deze philtre de Médée vindt men alruin, fijngemalen magneetsteen en het bloed van zeven mussen, gehaald uit hun linkervleugel.

10. Les Propheties du Seigneur du Pavillon lez Lorriz (Parijs, 1556).

11. Les Contredicts du Seigneur du Pavillon lez Lorriz, en Gastinois, aux faulses et abusifves prophecies de Nostradamus, et autres astrologues (Parijs, 1560).

12. Dit is het volledige kwatrijn:
Le lyon jeune le vieux surmontera,
En champ bellique, par singulier duelle,
Dans caige d’or les yeux luy crevera :
Deux classes une, puis mourir, mort cruelle.