Een gesprek met James Randi over astrologie, parapsychologie, creationisme, telepathie en andere gevaarlijke zever in pakskes

Op 20 oktober 2020 overleed de wereldvermaarde illusionist, goochelaar, schrijver, atheïst, humanist en skepticus James – "the amazing" – Randi. Hij werd in 1928 geboren in Canada, maar liet zich later tot Amerikaans staatsburger naturaliseren. Randi startte zijn loopbaan als circusartiest en maakte naam en faam met zijn spectaculaire stunts. In 1973 ging hij op tournee met rockster Alice Cooper. De zanger werd tijdens ieder optreden 'onthoofd' door Randi.

Zijn grote kennis van illusionisme en goochelkunst stelde James Randi in staat om bedriegers en charlatans te ontmaskeren die beweren paranormaal begaafd te zijn, maar in werkelijkheid trucs gebruiken om hun publiek te bedriegen. Zijn meest bekende doelwit was Uri Geller, die schatrijk werd door zogenaamd lepeltjes te plooien louter met zijn geestelijke krachten. Randi vond dergelijk gedrag onethisch en zette zich decennialang in om het brede publiek ertoe aan te zetten kritischer te denken. Iedereen is vatbaar om te worden bedrogen, ook wetenschappelijk geschoolde mensen.

Over zichzelf zei Randi dat hij een "eerlijke bedrieger" was: hij vertelde zijn publiek dat hij hen ging bedotten, en vervolgens deed hij het. Toen hij reeds in de tachtig was, maakte Randi bekend homoseksueel te zijn. Daarna trouwde hij met zijn vriend, een Venezolaanse kunstenaar.

Wetenschapsjournalist Wim Swinnen had in 2012 een gesprek met Randi, in Berlijn. Het uitgeschreven interview, waaraan ook Johan Braeckman en Maarten Boudry een bijdrage leverden, verscheen in september 2012 in P-magazine. Naar aanleiding van de dood van Randi nemen we het over, met toestemming van Wim Swinnen.

Verstandige mensen zoals u en wij weten dat er geen absolute waarheden bestaan. Behalve één dan. Komt-ie: geloof is sterker dan kennis. We hebben de veelgeroemde Verlichting al eeuwen achter de kiezen. Darwin, Einstein en andere abnormaal begaafde mensen hebben diverse, van religie en bijgeloof doordrenkte denkbeelden ontzenuwd, kwakzalvers en andere volksverlakkers in hun blootje gezet, noem maar op. Toch zou zelfs Bill Gates de mensen niet te eten willen geven die de stellige overtuiging zijn toegedaan dat er Iets is dat natuurwetten overstijgt, zowel het leven op aarde als de gang van zaken in de hele kosmos in goede banen leidt, sommige mensen buitengewone gaven verleent, waardoor ze uit allerlei op zich betekenisloze fenomenen – de stand van de planeten, iemands handschrift, foto of uitwerpselen – je persoonlijkheid kunnen afleiden of je toekomst voorspellen. Astrologie, psychoanalyse, creationisme, grafologie, parapsychologie, polygrafie, telepathie, telekinese, precognitie: de wereld wemelt kennelijk van bovennatuurlijke en paranormale verschijnselen en mensen die er hartsgrondig in geloven.

Is dat dan zo erg, vraagt u zich niet ten onrechte af. Jawel. Sterker nog: het is vaak ronduit geváárlijk. Teneinde te achterhalen welke risico's wetenschappelijk verpakte larie en apekool geloof zoal inhouden, staken we ons licht op bij de Gentse wetenschapsfilosofen Johan Braeckman en Maarten Boudry, auteurs van het uitermate verhelderende boek De ongelovige Thomas heeft een punt. Een handleiding voor kritisch denken én notoire leden van de gifdrinkersclub SKEPP.

En als klap op de vuurpijl kregen we op het zesde World Skeptics Congress in Berlijn de gelegenheid om samen met professor Braeckman een woordje te wisselen met de kranige Amerikaanse goochelaar en zowat 's werelds beroemdste skepticus James Randi (84), die eeuwige roem oogstte door Uri 'Lepeltje is my middle name' Geller live op tv te ontmaskeren en al sinds jaar en dag 1 miljoen dollar uitlooft aan iedereen die kan bewijzen over paranormale gaven te beschikken of het bestaan van een bovennatuurlijk verschijnsel kan aantonen.
 

Uri Geller

Hoe maakt u het onderscheid tussen echte wetenschap en pseudowetenschap?

JAMES RANDI: "Zoals de term al aangeeft, lijkt pseudowetenschap alleen maar op wetenschap. De terminologie, onderzoeksmethoden, publicaties. Maar iemand in een witte jas die rondloopt rond met een proefbuis waaruit rook opstijgt, is niet noodzakelijk bezig iets wetenschappelijks te verrichten. Op het einde van de rit, als je de beweringen van pseudowetenschappers degelijk hebt onderzocht, blijven ze niet overeind staan. Bewijs na goed onderzoek, waarbij je bijvoorbeeld uitmaakt of iets ja dan nee werkt, is het enige criterium om dat onderscheid te maken.

Vaak zie je in de media dat men pseudowetenschap als echte wetenschap probeert te verkopen. Omdat het vaak zo mooi klinkt, zo acceptabel, zo logisch, zo herkenbaar. De juiste taal, de juiste woorden, weet u wel. 'Trillingen' bijvoorbeeld: dat gaat erin als zoete koek. 'Kwantum', nog zoiets. (lacht) Ze weten niet eens waarover ze het hebben. Dat we naar de maan zijn gegaan, was een quantum leap in de ruimtevaart. Maar wacht eens even, quantum verwijst naar het kleinst mogelijke. Kan je nagaan als ze beginnen over kwantum-trillingen! (lacht)

In de wetenschap worden beweringen gedaan die men kan onderzoeken. Twee plus twee is gelijk aan vier. Dat kun je experimenteel testen. Neem twee krokodillen en twee appels, doe ze in een grote doos. Goed schudden en vervolgens tellen. Je zult er altijd vier hebben! (lacht) Ook al doe je er twee Volkswagens in. En twee kwantumdeeltjes. Je krijgt altijd hetzelfde resultaat. In pseudowetenschap heb je geen enkele bewering die je deugdelijk kan testen en daarna zeggen dat het klopt."

Kortom: het ene is kennis, het andere geloof?

RANDI: "Ja, over het algemeen wel. Pseudowetenschap is alleszins louter geloof, gewoon omdat er niet het minste bewijs voorhanden is om de absolute claims die men doet, te ondersteunen. Een van de eigenschappen van wetenschappelijke kennis daarentegen is dat ze niet volledig is. Dat ze voor verbetering of verfijning vatbaar is. Dat is er juist zo mooi aan, vind ik. Geen enkele wetenschapper zal ooit zeggen: "Dit of dat is hoe dan ook waar." Daarin verschilt hij van de pseudowetenschapper, die geen nuances of correcties accepteert. Laat staan dat hij zijn beweringen onderuit zou laten halen door nochtans onomstotelijke bewijzen. Dus. Als u iemand hoort beweren dat iets 'absoluut waar' is, dan zou er een belletje in uw hoofd moeten gaan rinkelen. Want dan zou het wel eens om pseudowetenschap kunnen gaan."

Is pseudowetenschap synoniem met bedrog?

RANDI: "Niet altijd. In veel gevallen zijn pseudowetenschappers regelrechte bedriegers, maar je hebt er ook heel wat die oprecht hun eigen leugens geloven. Puur zelfbedrog dus."

Uw goede vriend Uri Geller is ook een goochelaar. Alleen is hij er heel rijk van geworden en u niet?

RANDI: (lacht) "U hebt gelijk. Ik heb hem al lang geleden op zijn nummer gezet. Niemand gelooft deze man nog. Het verschil tussen ons is natuurlijk dat ik het toegeef een goochelaar te zijn en hij niet. Wist u dat Geller maar vier trucs beheerst. Een nogal klein repertoire, maar blijkbaar genoeg om er een hele carrière mee op te bouwen. Hij heeft er enorm veel mensen laten intuinen met een bijzonder beperkte kunde. Nu, hij is wel een formidabel acteur en heeft een immens charisma, dat moet ik hem nageven."
 

Oorlog tegen wetenschap

U bent herhaaldelijk voor de rechtbank gedaagd door Geller nadat u hem als bedrieger aan de kaak had gesteld. Heeft hij ooit een zaak tegen u gewonnen?

RANDI: "Nee, en het klopt ook niet dat ik met Uri een regeling buiten de rechtbank heb getroffen. In Japan heeft hij me voor miljoenen dollars laten vervolgen. De rechtbank is hem daar niet gevolgd, waarna hij de aanklacht heeft afgezwakt van 'laster' naar 'belediging'. Wat van toepassing is in het Japanse, maar niet het Amerikaans recht. En andermaal heeft hij hierbij bot gevangen."

Het is een cliché als een wolkenkrabber, maar bent u het ermee eens dat mensen bedrogen willen worden?

RANDI: "In veel gevallen is dat beslist zo. Neem nu het hiernamaals. Natuurlijk willen een heleboel mensen daarin geloven. Leven na de dood, stel je voor. Want zeg nu zelf: wij zijn toch véél te belangrijk, het kan gewoon niet dat de dood het einde voor ons zou betekenen. De meerderheid van de wereldbevolking kan zich dat niet eens voorstellen. Kortom, mensen hebben de behoefte om bedrogen te worden. Als je je bestaan hier op aarde op de juiste manier leidt en je slaagt voor je eindexamen, dan word je beloond met het eeuwige leven. Wie wil dat nu niet?"

Is pseudowetenschap zoals astrologie en creationisme wel zo schadelijk? Met andere woorden: waarom maakt u zich daar zo druk om?

RANDI: "Elk stuk valse informatie die je manier van denken of leven kan veranderen of waar je geld aan uitgeeft, tijd en energie in steekt, kan gevaarlijk zijn. Is astrologie dan gevaarlijk? In sommige gevallen wel. Je hebt twaalf sterrenbeelden – vroeger waren het er veertien –, maar in andere culturen hebben ze weer andere dierenriemen. Zoiets zou dan significante resultaten moeten opleveren. Nee, het is compleet onzinnig.

Maar is het ook riskant? Tja, als je erin gelooft en al je beslissingen er laat van afhangen, zo van: eerst moet ik eens naar mijn astroloog bellen voor advies. In Wall Street hebben heel wat grote financiële instellingen een professioneel astroloog in dienst, net zoals Nancy Reagan indertijd. Maar waarom in Wall Street, waar financiële beslissingen op het hoogste niveau worden genomen? Als je daar een opmerking over maakt, zeggen ze: "Ja maar, wij geloven niet in astrologie, hoor. We willen alleen weten waarin ze bij de concurrentie geloven." (lacht)

Creationisme, het geloof dat de wereld door een Schepper, wel ja, geschapen is, wint terrein in de VS. U heeft het zelfs over een oorlog tegen wetenschap.

RANDI: "De adepten van Intelligent Design, creation science of hoe die hedendaagse varianten van het creationisme ook mogen heten, hebben zich ingegraven in hun loopgraven en willen niet meer luisteren naar rationele argumenten. In de VS is het grotendeels een politieke kwestie, gewoon om meer stemmen te halen. Miljoenen Amerikanen denken op een simplistische, creationistische manier. Dat is gedeeltelijk een gemakkelijkheidsoplossing. Helaas zijn ze vaak niet zo goed opgeleid. In de VS ligt het onderwijsniveau beschamend laag. Op wereldvlak bengelen we inzake wiskunde en wetenschappen helemaal achteraan. En de kloof met Europa wordt steeds groter. Dikwijls stelt een diploma bij ons bijna niets meer voor."
 

Voetbalverstand

Inmiddels is professor Braeckman erbij komen zitten.

JOHAN BRAECKMAN: "Het gaat niet alleen om de juiste informatie en een goede opleiding. Een groot aantal jonge moslims in Europa, bijvoorbeeld, krijgt dezelfde opleiding als Wim en ik hebben gekregen, maar ze hebben dat allemaal verworpen. Dat zijn over het algemeen normale jongeren, sommigen van hen zijn bijzonder verstandig. Volgens mij heeft dit probleem, in Europa dus, veel te maken met groepsidentiteit. Tot de juiste gemeenschap behoren. Je verdedigt je eigen team en zet je af tegen het andere, want dat zijn verraders. Zelfs als ze weten dat het andere team beter voetbal speelt, dan nog kunnen ze dat niet toegeven. Ik zie niet meteen een manier om daar verandering in te brengen. Ze informeren gaat niet helpen, vrees ik, dat is niet voldoende."

RANDI: "Tja, mensen met voetbalverstand. Dat is iets waar ze totaal van doordrongen zijn, hé. We zien dat ook in de VS, hoor. Het heeft iets tribaals: ze voelen zich op hun gemak in die sfeer. Het is ook zo herkenbaar, we zitten allemaal op dezelfde lijn, van die dingen."

BRAECKMAN: "Daar ben ik het niet helemaal mee eens. Het verklaart niet waarom ook verstandige mensen bizarre denkbeelden kunnen accepteren, bijvoorbeeld dat de aarde minder dan tienduizend jaar oud is. Een idioot idee, dat ingaat tegen alles wat wetenschap heeft aangetoond in de loop van de afgelopen eeuwen. Het is dus niet gemakkelijk om het scheppingsgeloof aan te hangen en te verdedigen. Het vergt enige inspanning, want je weet dat je jezelf voor aap gaat zetten. Je krijgt immers de hele wetenschappelijke wereld over je heen.

Waarom dus? Ik denk omdat het een soort etiket is dat functioneert als een betrouwbaar signaal: het bewijst dat je een waardig lid van de groep bent. Niet omdat het zo makkelijk is, integendeel. Het is zoals een ritueel, een zware opgave, waarbij je een of ander stuk van je lichaam moet afsnijden. Het heeft geen enkele betekenis, maar het bewijst wel dat je erbij hoort. En, hoe extremer de ideeën zijn, hoe betrouwbaarder ze als teken worden."

RANDI: "Dat klopt. Ze gaan dat geloof ook nog eens bij elkaar versterken. De meeste mensen zullen die groep nooit verlaten, want ze kunnen bij wijze van spreken niet bestaan in de buitenwereld. Al zijn er wel die eruit stappen."
 

Komt uw strijd tegen desinformatie niet neer op dweilen met de kraan open?

RANDI: "Absoluut niet. Er zijn voortdurend mensen die hun mening herzien, als het ware op het rechte pad belanden en anderen beginnen te beïnvloeden. We mogen die strijd nooit opgeven."
 

Verslindende moeder

Enkele maanden terug. We keuvelen een godganse middag en avond met Johan Braeckman en Maarten Boudry over de mogelijke risico's van pseudowetenschap. Eerst komt psychoanalyse ter sprake. Pure quatsch, aldus Boudry.

En toch wordt psychoanalyse aan jullie eigen UGent gedoceerd?

BOUDRY: "Spijtig genoeg wel. Helaas is het niet altijd een garantie dat een bepaald vak aan de universiteit wordt gedoceerd. In onze ogen is het een wantoestand die we proberen aan te kaarten. In de meeste universiteiten, zeker in de Angelsaksische wereld, is psychoanalyse nagenoeg helemaal verdwenen. Niet alleen de theorie is achterhaald, ook op therapeutisch vlak zijn er andere en betere behandelingen voorhanden. Psychoanalyse is steeds meer achterop gaan hinken. Er zijn steeds minder mensen mee bezig en het is een stille dood aan het sterven."

BRAECKMAN: "Psychoanalyse is geen wetenschap, onder andere omdat alles bewust vaag en dubbelzinnig wordt gehouden. Al sinds Freud wordt er bijvoorbeeld geen sluitende definitie van het libido gegeven. Men laat van alles open voor interpretatie. Zeer onwetenschappelijk, dus. Psychoanalyse verdwijnt langzaam maar zeker uit de psychologie. Er zijn nog een paar bastions: Frankrijk, Argentinië, België voor een stuk."
 

Met name de invloed van freudiaan Jacques Lacan is nog gigantisch in Frankrijk.

BRAECKMAN: "In de Franse documentaire Le Mur, waarvan de maakster door de rechtbank in een bijzonder controversieel vonnis is veroordeeld, worden lacaniaanse psychiaters minutenlang aan het woord gelaten. Wat je daaruit kunt afleiden over het wetenschappelijk gehalte van lacaniaanse psychoanalyse, meer bepaald bij de behandeling van autisme, staat als een paal boven water. Je kunt niet anders dan gechoqueerd zijn door wat er in deze film allemaal wordt uiteengezet. Het zal maar je kind zijn dat autisme heeft en op die manier wordt behandeld."

Lacanianen zien autisme als een psychose, terwijl het wetenschappelijk vaststaat dat het om een ontwikkelingsstoornis met een genetische component gaat. Het heeft dus niets te maken met de ouderlijke band en met name een verstoorde relatie met de moeder, zoals deze psychiaters beweren.

BRAECKMAN: "Men spreekt over kinderen die weigeren 'in de taal te stappen'. Zo'n kind zou daar zelf voor kiezen, dus. Verder heeft men het over de 'verslindende moeder', de incestueuze moeder … Totaal van de pot gerukt."

Sommige psychiaters willen zo'n autistisch kind zelfs weghalen bij de ouders?

BRAECKMAN: "Dat is niet alleen schadelijk voor de kinderen zelf, de ouders – meestal de moeder, dus – worden zelf dan ook nog eens geculpabiliseerd. Vreselijk."

Het gaat je begrip te boven, maar in sommige gevallen krijgen autistische patiëntjes een behandeling die 'packing' wordt genoemd, wat eigenlijk neerkomt op onversneden kindermishandeling.

BOUDRY: "Dat is een bepaalde vorm van psychotherapie, die in verband wordt gebracht met zogeheten 'ijskastmoeders' en erin bestaat dat het kind wordt ingepakt en onderkoeld. Waarna het langzaam weer wordt opgewarmd, zodat het opnieuw een emotionele band kan opbouwen met de ouders. Onvoorstelbaar."
 

Wat zijn de gevaren van creationisme en intelligent design?

BRAECKMAN: "Als puntje bij paaltje komt, streven creationisten naar een theocratie in plaats van democratie. Logisch, als je denkt dat God de wereld heeft geschapen, dan is hij ook de heerser van de wereld. God staat dus boven alles. Dan zie je ook geen reden meer om te aanvaarden dat de waarheid iets is dat door mensen wordt gemaakt, dat wetten door mensen worden gemaakt, dat de moraal menselijk is. Je hebt immers een veel betere bron."

En dan krijg je zoiets als de sharia?

BRAECKMAN: "In de moslimwereld is dat inderdaad de sharia. In de christelijke variant is dat bijvoorbeeld een Amerikaanse rechter, die de tien geboden in een rotsblok had laten uithakken en in zijn rechtszaal had laten plaatsen. Wat natuurlijk tot gigantische heisa heeft geleid, omdat het volkomen in strijd is met het First Amendment over religieuze vrijheid. Het is een karikatuur, maar uiteindelijk gaat het om mensen die denken dat theologie boven de wetenschap is verheven, zodat ze ook een theocratische boven een democratische staat verkiezen. En dat is zeker in de VS, maar ook in de moslimwereld een ernstig politiek probleem. Creationisten streven naar een maatschappij waarin God op de eerste plaats komt en waarin abortus, euthanasie en stamceltherapie is uitgebannen."

Universiteitsprofessoren die zich met handschriftkunde of ufologie bezig houden: het is onwaarschijnlijk, maar komt toch voor.

BRAECKMAN: "Inderdaad, soms gaan intelligente mensen, al dan niet verbonden aan een universiteit, op één vlak totaal de mist in. Arthur Conan Doyle, arts en schrijver van de Sherlock Holmes-boeken, geloofde in elfjes. Bekroond Harvard-psychiater Jon Edward Mack was ervan overtuigd dat ufo's bestaan en dat bepaalde mensen ontvoerd zijn door aliens. Grover Sanders Krantz, professor antropologie aan de Washington State University, deed ernstig onderzoek naar een mythisch wezen als Big Foot.

BOUDRY: "Die gespletenheid kun je als volgt verklaren. Zodra bepaalde wetenschappers een zeker aanzien genieten en bepaalde zaken hebben verwezenlijkt, gaan ze zichzelf enigszins immuun achten voor irrationaliteit, hun eigen buikgevoel overschatten en in de waan verkeren dat hun expertise op één terrein afstraalt op andere domeinen. Het overkomt zelfs Nobelprijswinnaars."


Meer weten over leven en werk van James Randi? Zie het YouTube-kanaal van zijn stichting, de James Randi Educational Foundation.