“Iedereen moet valse informatie kunnen ontkrachten.”

SKEPP: Kan je ons vertellen wat jou ertoe dreef je bij de Africa Check aan te sluiten?

KEEGAN: Ik heb een wetenschappelijke achtergrond. Ik heb natuurkunde en elektronica, toegepaste wiskunde en Engelse literatuur gestudeerd. Het is niet zozeer mijn achtergrond die me naar Africa Check leidde, maar mijn bewondering en interesse in wat ze doen. Africa Check zag vertrouwdheid met wetenschap en wiskunde als een pluspunt in een context waar we dikwijls wetenschappelijk onderzoek behandelen, statistische details uitleggen, enzovoort. 

Het is misschien een ongewoon traject, maar over de jaren heb ik geleerd dat er geen ‘correcte weg’ is om betrokken te geraken bij factchecking. Er is een wat voor de hand liggende connectie tussen journalistiek en factchecking, maar het gaat om vaardigheden die niet beperkt zijn tot een bepaalde achtergrond. Teamleden met uiteenlopende vaardigheden kunnen zeer voordelig zijn voor een factcheckende. Ik heb collega's gehad met heel diverse achtergronden: van onderwijs tot criminologie. Hun expertise is op een gegeven moment onvermijdelijk van pas gekomen.

Zelfs als je je beperkt tot Sub-Sahara Afrika blijft jullie onderzoeksgebied bijzonder groot. Met bovendien ook een grote en diverse bevolking die vele talen spreekt. Dat is een hele uitdaging voor Africa Check, zou ik denken. De twee voertalen van jullie organisatie, Engels en Frans, worden gelukkig veel gesproken, maar in hoeverre beperkt dit jullie bereik in sommige doellanden tot de opgeleide stadsbewoners?

Eerst even terzijde: we concentreren ons eigenlijk vooral op de vier landen waar we kantoren hebben: Kenia, Nigeria, Senegal en Zuid-Afrika. Hoewel we vaak claims behandelen die buiten deze landen verspreid worden, proberen we organisaties te ondersteunen die aanwezig zijn in andere Afrikaanse landen, eerder dan te proberen heel Afrika zelf te bedienen. Maar wat betreft de talenkwestie, die vat je hier heel goed samen. Je hebt volkomen gelijk als je zegt dat Engels en Frans (in Senegal) veel gesproken worden, vooral onder de demografische groepen die ons werk vaker online en op sociale media zullen tegenkomen. 

Beide zijn een lingua franca en dus heeft foute informatie – en het factchecken ervan – doorgaans meer impact in die talen. Dat zijn dus de talen waaraan wij prioriteit geven. Zoals je echter al voorspelde, worden veel mensen hierdoor onderbediend. Misschien omdat ze geen Engels of Frans spreken, of omdat ze minder bekend zijn met het internet of er gewoonweg geen toegang tot hebben. Om deze mensen beter te bereiken, vertalen we ons belangrijkste werk in andere talen en publiceren we het op andere manieren. Een goed voorbeeld hiervan is het project dat we hebben uitgevoerd om informatie over COVID-19 te promoten in samenwerking met lokale radiostations in Kenia. We kunnen dit soort dingen niet doen voor elk rapport dat we publiceren, maar het helpt ons ervoor te zorgen dat ons belangrijkste werk de grootst mogelijke impact heeft.

Een groot deel van jullie werk bestaat eruit beweringen van politici te factchecken. Ik neem aan dat in een land zoals Zuid-Afrika, met een sterke en onafhankelijke rechterlijke macht en een levendige pers, niet al te veel risico's met zich meebrengt. Maar dat is waarschijnlijk niet in elk gebied waar Africa Check actief is het geval. Worden jullie soms bedreigd of aangeklaagd? 

Onze teamleden hebben in het verleden bedreigingen met geweld ontvangen, bijvoorbeeld gericht tegen onze openbare sociale media-accounts. Helaas denk ik niet dat dit ongebruikelijk is voor werkende journalisten, waar dan ook in de moderne wereld.

Onze beide organisaties zijn actief in het controleren van claims op het gebied van alternatieve geneeswijzen. In Europa gaat het vooral over homeopathie, acupunctuur, kruiden en supplementen. Ik vermoed dat er in Afrika nog heel wat andere geneestradities bestaan die niet door bewijsmateriaal worden ondersteund.

Het klopt dat we veel gezondheidsclaims zien passeren die verband houden met praktijken als de traditionele geneeskunde, maar er bestaat verbazingwekkend veel overlap tussen desinformatie over gezondheid hier en in westerse landen.

Ik moet toegeven dat ik niet erg bekend ben met de medische regelgeving in Europa, maar in Zuid-Afrika zijn wat we vaak ‘complementaire medicijnen’ noemen, op zijn minst enigszins gereguleerd. Africa Check heeft het regelgevingsproces mee behandeld. Dat is best een uitgebreid proces, hoe we dat deden kan je op onze website of op die van South African Health Products Regulatory Agency (SAHPRA) lezen. In ieder geval omvat het traditionele geneesmiddelen. Hoewel ze een verschillende oorsprong kunnen hebben of ontsproten zijn aan andere tradities, worden ze samengebracht onder de noemer ‘Afrikaanse traditionele geneesmiddelen’.

De regelgeving die van toepassing is op ‘complementaire medicijnen’ is niet zo streng als die welke van toepassing is op conventionele medicijnen, maar ze vormen een wettelijke bescherming die gevaarlijke gezondheidsclaims ontmoedigt, zoals bijvoorbeeld iemand die een nepgeneesmiddel verkoopt onder het mom van traditionele geneeskunde.

Wat je misschien zal verbazen is dat homeopathie, acupunctuur, kruiden en supplementen in Afrika net zo populair zijn als in Europa. Deze en aanverwante producten worden ook gereguleerd door SAHPRA. Gezondheidsclaims kunnen anders worden gepresenteerd om het Afrikaanse publiek aan te spreken, maar ze hebben vaak dezelfde bronnen en omvatten dezelfde producten of huismiddeltjes. 

TikTok is een vruchtbare voedingsbodem geworden voor pseudowetenschap en valse claims onder jonge Europeanen. Afrika heeft een zeer jonge bevolking. Zie je die trend ook in Afrika?

TikTok is ook in Afrikaanse landen behoorlijk populair geworden. We hebben valse claims zien verspreiden of hun oorsprong vinden op het platform, maar de desinformatie lijkt nog niet van dezelfde grootteorde in de landen die we monitoren als in Europa en de Verenigde Staten. Wat daarvoor de oorzaak kan zijn, weten we niet zeker. Mogelijk heeft het te maken met de datakosten. In een groot deel van Afrika zijn die nog steeds een beperkende factor voor internettoegang. Maar dat is dus niet op onderzoek gestoeld en louter speculatie. We houden TikTok dus zeker in de gaten, maar hier heeft het nog niet de plaats ingenomen van platforms als X (voorheen Twitter), Facebook en WhatsApp.

Ken je de organisatie ‘Homeopaten zonder Grenzen’ die als doel heeft deze Europese kwakzalverij te promoten? Zijn jullie ze al tegengekomen?

Voor zover ik weet zijn we ze niet tegengekomen, maar het is mogelijk dat ze de claims die we zien hebben beïnvloed. Het is niet altijd mogelijk om een claim terug te voeren naar de oorspronkelijke bron, vooral als het over ‘huismiddeltjes’ gaat – wat waarschijnlijk überhaupt niet aan een bron kan worden toegeschreven. We hebben zeker valse gezondheidsclaims gezien die terug te voeren zijn op mensen en organisaties in het buitenland. 

De beweringen van de Australische natuurgeneeskundige Barbara O'Neill zijn bijvoorbeeld regelmatig in ons werk verschenen, en Robert F. Kennedy Jr. – misschien wel de beroemdste voorstander van anti-vaccinatie in de Verenigde Staten – is de oprichter van een organisatie die de desinformatie over antivaccinatie in Zuid-Afrika heeft beïnvloed. Het is te eenvoudig en onterecht om deze beweringen toe te schrijven aan lokale bronnen. Heel vaak zijn ze gekopieerd van een meer bekende bron, wat bovendien ook gewoon gemakkelijker is dan iets nieuws te verzinnen.

Meer dan twintig jaar geleden heeft Thabo Mbeki’s (nvdr. president van Zuid-Afrika 1999-2008) geloof en dat van zijn minister van Volksgezondheid, in aids-pseudowetenschap onnoemelijk veel miserie veroorzaakt onder de Zuid-Afrikaanse aidspatiënten, met naar schatting ongeveer 350.000 vermijdbare sterfgevallen tot gevolg. Africa Check bestond toen helaas niet om dit tegen te gaan. Is ontkenning van hiv/aids nog steeds een belangrijk probleem in Afrika?

Helaas bestaat er nog steeds ontkenning van hiv/aids. In Zuid-Afrika wordt het nog steeds gedeeld door mensen als Thabo Mbeki, maar deze stemmen zijn in de jaren sinds het presidentschap van Mbeki verzwakt en minder invloedrijk geworden. In feite hebben de Zuid-Afrikaanse volksgezondheids- en voorlichtingscampagnes ongelooflijke vooruitgang geboekt bij het bestrijden van de hiv/aidscrisis; een bewijs van de kracht van nauwkeurige, toegankelijke informatie.

Dit gezegd zijnde kan het voortduren van dit soort valse informatie nog steeds uiterst schadelijk zijn. Dat is een van de redenen waarom we waakzaam blijven voor valse beweringen over hiv/aids, en hard werken om deze te bestrijden.

Africa Check organiseert trainingen voor journalisten. Indrukwekkend! Bereiken jullie voldoende kranten en tijdschriften met een hoge oplage om een meetbare impact te hebben?

Een van onze doelstellingen is om onze vaardigheden en kennis zo breed mogelijk te delen. Wij vinden dat iedereen valse informatie moet kunnen ontkrachten, ongeacht waar ze die tegenkomen. Dus net als journalisten proberen we onze vaardigheden op het gebied van factchecking te delen met scholen, universiteiten, maatschappelijke organisaties en iedereen die bereid is te leren. Voor journalisten of factcheckers bieden we zelfs training over hoe ze hun bestaande vaardigheden met anderen kunnen delen.

Het is moeilijk te zeggen hoe groot onze impact is geweest, maar we hopen dat het effect exponentieel zal zijn. Dat de mensen die wij onderwijzen anderen zullen onderwijzen, die anderen zullen onderwijzen, enzovoort. Net als bij een vaccin tegen een ziekte zijn mensen het beste beschermd tegen verkeerde informatie als zoveel mogelijk mensen de verspreiding ervan kunnen tegenhouden.

Zijn er nog andere belangrijke verwezenlijkingen van Africa Check die voor onze lezers interessant zijn? 

Ik hoop dat ik deze kans kan gebruiken om enkele van de andere factcheckers die op het Afrikaanse continent werken te promoten. Als onderdeel van ons werk om factchecking in Afrika te bevorderen, organiseren we jaarlijks een prijsuitreiking genaamd de African Fact-Checking Awards. Het staat open voor werkende journalisten, professionele factcheckers en student-journalisten. De vorige winnaars hebben opmerkelijk en belangrijk werk geproduceerd. Iedereen die in aanmerking komt,  moedigen wij ten zeerste aan om hun bijdrage in te dienen. Ook als ze niet kunnen meedoen, kunnen ze zich bij ons aansluiten om het factchecken in Afrika te vieren, wanneer de prijzen dit jaar worden uitgereikt tijdens de jaarlijkse Africa Facts Summit.

Paul De Belder is burgerlijk ingenieur en reeds jarenlang lid van SKEPP.