Comité Para bestaat 75 jaar

Dat lees je goed: in België bestaat georganiseerd skepticisme al sinds 1949. Dat maakt het Comité Para tot de oudste skeptische organisatie in de wereld. De Nederlandse Vereniging tegen de Kwakzalverij is nog wel een pak ouder, opgericht op 1 januari 1881, maar die houdt zich enkel bezig met medische onzin. Het Comité buigt zich over een breed gamma aan onderwerpen die de wetenschappelijke toets niet doorstaan. Hun motto: Ne rien nier a priori, ne rien affirmer sans preuve (Niets a priori ontkennen, niets beweren zonder bewijs).

Geschiedenis

De vereniging vindt haar oorsprong in treurige toestanden in de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog. Duizenden mensen waren op zoek naar verwanten en geliefden die door de oorlog waren vermist (gevlucht, gearresteerd, weggevoerd, etc.). Uit wanhoop deden velen beroep op radiësthesisten die beweerden hen met behulp van pendels of wichelroedes terug te vinden; op helderzienden en op anderen die beweerden over paranormale gaven te beschikken. 

De statisticus, radiojournalist en oud-verzetsman Paul Lévy, die toen als adviseur voor de repatriëring actief was, kreeg zelf heel wat van die gevallen onder ogen en raakte behoorlijk verontwaardigd over de pretenties van deze zogenaamde paranormaal begaafden. Hij deed via de radio een oproep aan de radiësthesisten om hun ernstige aanwijzingen voor te leggen. Hij beloofde ze dan voor te leggen aan de opsporingsdiensten. Er kwam niets van terecht, maar enkele wetenschappers drongen aan om zulke beweringen aan een ernstig wetenschappelijk onderzoek te onderwerpen. Zo ontstond een groep van wetenschappers uit diverse disciplines met een illusionist erbij. 
Op 4 juni 1949 verenigen ze zich in het Comité Belge pour l’Investigation scientifique des Phénomènes réputés paranormaux – Belgisch Comité voor navorsing der paranormaal geachte verschijnselen, dat bekend wordt als het ‘Comité Para’. De eerste voorzitter wordt Albert Bessemans, oud-rector van de Gentse universiteit. Deze specialist in gerechtelijke geneeskunde en amateur-goochelaar had al voor de oorlog op eigen houtje kritisch onderzoek verricht naar paranormale vermogens. 

Onder de zeventien stichtende leden vinden we, behalve Bessemans en Lévy, de astronoom Sylvain Arend (die 51 planetoïden en vier kometen ontdekte, waaronder de befaamde komeet Arend-Roland in 1956) en de etnoloog Frans Olbrechts, toen directeur van het Museum voor Belgisch-Congo (nu het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika) in Tervuren. 

In het begin hield het Comité zich inderdaad bezig met het onderzoeken van beweringen inzake paranormale vermogens. Na de eerste jaren verminderden de activiteiten van het Comité. Het leidde lange tijd een eerder sluimerend bestaan tot in de jaren 70 een nieuwe bestuursploeg voor een heropleving zorgde. Dat waren vooral astronomen van de Koninklijke Sterrenwacht in Ukkel, onder wie Jean Dommanget, de nieuwe voorzitter. 

Comité Para en de wereld van de skeptici

In 1976 stelde het Comité Para een onderzoek in naar het vermeende Mars-effect, de veronderstelling van de Franse psycholoog Michel Gauquelin dat de positie van de planeet Mars ten opzichte van de horizon bij de geboorte correleert met de geboorte van topsporters. Dit gaf niet enkel een impuls aan het wetenschappelijk skepticisme in België, het optreden van het Comité Para in deze zaak inspireerde de filosoof Paul Kurtz tot de oprichting van een organisatie in de Verenigde Staten in 1976, die een soortgelijke actie zou ondernemen. 

De naam van deze nieuwe organisatie was duidelijk op die van het Comité Para geïnspireerd: Committee for the Scientific Investigation of the Claims of the Paranormal (CSICOP). Tegenwoordig heet ze Committee for Skeptical Inquiry (CSI). Overigens veroorzaakte zowel het onderzoek van het Comité Para als dat van het CSICOP rond het Mars-effect zoveel discussie en controverse dat beide organisaties daarna afgestapt zijn van de oorspronkelijke bedoeling: zelf onderzoek verrichten naar paranormaal geachte claims. Skeptische organisaties doen zelf meestal geen onderzoek meer, maar steunen eventueel wel het onderzoek van eigen leden of van anderen en publiceren daarover. De nadruk ligt vooral op informatie en communicatie. 

Het Comité Para speelde ook een rol bij het ontstaan van SKEPP. Het oorspronkelijk tweetalige Comité bestond sinds zijn heropleving onder Dommanget in de praktijk vrijwel volledig uit Franstaligen en alles verliep dan ook in het Frans. Toen eind de jaren 80 een aantal Vlaamse skeptici elkaar vonden en samen vergaderingen belegden, traden de meesten onder hen tot het Comité Para toe, voor zover ze al geen lid waren. Even is toen gedacht aan een Comité Para met twee autonome taalvleugels, maar uiteindelijk werd besloten – met instemming van het bestuur van het Comité zelf – een geheel nieuwe, Nederlandstalige vereniging op te richten. En zo werd in 1990 SKEPP gesticht.

Het Comité Para werd daarop ook formeel Franstalig. In 2014 – de vereniging is sindsdien sterk verjongd – kreeg de naam een update: Comité belge pour l’analyse critique des parasciences. Net als SKEPP is het stichtend lid van de Europese Raad van Skeptische Organisaties (ECSO) 

De schandalige charlataneske praktijken die ten grondslag liggen aan van het ontstaan van het Comité waren intussen niet verdwenen. Meer dan 45 jaar na de oprichting, na het uitbreken van de Zaak-Dutroux in de jaren 90, kwam deze strijd weer op het voorplan toen radiësthesisten hun diensten aanboden bij de zoektocht naar de meisjes Julie en Melissa. De generale staf van de Rijkswacht had het Comité om raad gevraagd en zij bevestigden dat wetenschappelijke testen van pendels of wichelroedes geen enkel resultaat hadden opgeleverd. Een ministeriële richtlijn naar aanleiding hiervan preciseert dat de inzet van helderzienden niets oplevert en dat deze pseudowetenschappers overlast veroorzaakten voor de politiediensten

Paul De Belder is burgerlijk ingenieur en reeds jarenlang lid van SKEPP. 
 Tim Trachet is schrijver, publicist, voormalig journalist en een van de stichtende leven van SKEPP.