Mekka of Greenwich?

In 2008 werd op een conferentie in de Qatarse hoofdstad Doha gepleit voor de invoering van deze officiële Mekkatijd, onder meer door sjeik Yusuf al-Qaradawi, een van de leiders van de Moslimbroederschap. Zoals bekend richten moslims overal ter wereld zich voor het gebed naar Mekka, waar het belangrijkste heiligdom van de islam, de Ka’aba of zwarte steen staat. Voor de meer dan een miljard moslims is Mekka de centrale plaats van de wereld. Symbolisch, maar ook praktisch, gezien het feit dat ze zich tijdens het bidden naar Mekka richten. Er bestaan dan ook wereldkaarten waarop Mekka werkelijk in het midden van de wereld staat.  

Pseudowetenschap

Volgens de sprekers in Doha gaat het echter om meer dan symboliek en is de positie van Mekka ook omwille van niet-religieuze redenen uniek. Zo zei al-Qaradawi dat de meridiaan van Mekka precies in het verlengde ligt van de lijn tussen de magnetische en de geografische Noordpool. Hoezo? De magnetische Noordpool ligt momenteel op 110,8 ° westerlengte. Verleng je de lijn die vandaar tot de geografische Noordpool loopt, dan bekom je de meridiaan van 180° - 110,8° = 69,2° oosterlengte. Mekka ligt echter op 39,5° oost. Die lijn loopt er dus zowat veertig graden naast, of één negende van de aardomtrek… Bovendien verplaatsen de magnetische polen zich geleidelijk. En hoe dan ook is er niets bijzonders aan die lijn. 

Toch beweert al-Qaradawi (een theoloog, geen fysicus) dat Mekka om die reden in een “magnetische nulzone” ligt. Hij volgt daarmee de Egyptische wetenschapper (?) Abd el-Baset al-Sayyid. Volgens deze is er geen magnetische kracht in Mekka (wat complete onzin is: een kompasnaald werkt er wel degelijk). Dat is voor hem de reden waarom “als iemand naar Mekka reist of daar leeft, hij langer leeft, gezonder is en minder aangetast wordt door de aardse zwaartekracht. Men wordt er geladen met energie”. Het is prietpraat die je eerder verwacht van een pendelende charlatan op een alternatieve beurs.

Er circuleren nog andere pseudowetenschappelijke argumenten voor een bijzondere geografische positie van de stad van de Ka’aba. Zo zou Mekka het centrum van alle landmassa’s op aarde vormen, maar de “bewijzen” daarvoor zijn erg verward.  Een clip op YouTube  beweert (onder meer) dat de verhouding tussen de afstand van Mekka tot de Noordpool en de afstand van Mekka tot de Zuidpool gelijk is aan de befaamde gulden snede, de “goddelijke proportie” 1,618…, waar occultisten graag mee schermen. Mekka ligt op 21° 25’ noorderbreedte, dus op 68,6° van de Noordpool en 111,4° van de Zuidpool. De verhouding tussen beide hoekafstanden is 0,616. Wellicht vergisten de auteurs van de clip zich en bedoelden ze het omgekeerde: de verhouding (afstand Mekka-Zuidpool)/(afstand Mekka-Noordpool). Die bedraagt 1,625… Niet slecht als benadering, maar om echt aan de goddelijke verhouding te voldoen, had de Ka’aba een tiental boogminuten (bijna twintig km) zuidelijker moeten liggen. 

Alle beweringen over de bijzondere positie van Mekka zijn baarlijke onzin. Maar zelfs als ze correct zouden zijn, is dat geen reden om de tijd van Mekka als wereldtijd te gaan gebruiken. Ieder willekeurig punt op aarde – behalve de beide polen – kan daarvoor dienen. Dat de keuze op Greenwich viel, is niet te danken aan een bevoorrechte positie van deze Londense voorstad aan de Theems, maar aan de beroemde sterrenwacht aldaar. Wel heeft Greenwich (of een ander punt in West-Europa) een klein praktisch voordeel: de meridiaan aan de tegenovergestelde kant van de wereld (180°) vormt, althans in essentie, de internationale datumgrens. Die loopt door het zeer dunbevolkte gebied van de Stille Oceaan en passeert op een stuk Siberië na geen vasteland, zodat relatief weinig mensen hem moeten overschrijden. Dat is echter niet meer dan toeval. 

Deze vreemde opvattingen worden zeker niet door alle moslims aanvaard, maar ze worden gedragen door een niet onbelangrijke stroming binnen het moslimfundamentalisme: het gebruik van de Koran voor “wetenschappelijke” bevindingen. 

Politiek correcte tijd? 

Als er geen goede reden is om voor Mekka te kiezen, is er misschien wel één om Greenwich te verwerpen. De invoering van een “islamitische tijd” zou een alternatief moeten vormen voor de door het Westen opgedrongen tijd van Greenwich. Is die tijd niet een van de laatste overblijfselen van de verloren grandeur van het Britse imperium, zoals de o zo ernstige krant Le Monde in dat verband lyrisch beweerde?  Al-Sayyid zei met zoveel woorden dat het Britse kolonialisme in de negentiende eeuw, toen het op zijn hoogtepunt was, de GMT heeft opgelegd aan de wereld. Weg ermee dus. De “tijd van Mekka” is tenminste politiek correct. 

Maar ook dit argument klopt niet. Het Britse imperium heeft de wereld geen tijd of meridiaan opgedrongen. Het is niet eens zo dat, zoals sommigen wel eens denken, de sterrenwacht van Greenwich het correcte uur voor de hele wereld geeft. De sterrenwacht in Greenwich is nu een museum. Het Royal Greenwich Observatory verhuisde meer dan een halve eeuw geleden naar een kasteel in Sussex en is intussen in feite ontmanteld. Die instelling heeft, net zo min als welke sterrenwacht ooit, in haar eentje de juiste tijd voor de hele wereld bepaald.

Van ware zonnetijd naar wereldtijd

Laat ons eerst eens kijken waar het precies over gaat. GMT staat voor Greenwich Mean Time  (ten onrechte wel eens Greenwich Meridian Time genoemd), de middelbare zonnetijd in Greenwich. De tijd die we op een bepaalde plaats kunnen afleiden uit de positie van de zon, bijvoorbeeld met een zonnewijzer, heet de ware zonnetijd  Helaas is die dagelijks ronddraaiende zon geen perfect uurwerk. De zon verplaatst zich immers schijnbaar tegenover de vaste sterren (als gevolg van de beweging van de aarde om de zon). Door allerlei complicaties – de aarde beweegt zich in een ellipsbaan en maakt daarbij nog een hoek met het rotatievlak van de aarde – loopt die ware zonnetijd soms trager, dan weer sneller. Daarom bepaalden de astronomen een middelbare zonnetijd, waarbij deze afwijkingen gecorrigeerd worden. Op een termijn van één jaar lopen beide tijden gelijk, maar in de loop van het jaar vertonen zonnewijzers soms verschillen (tot zestien minuten) met deze uniform verlopen tijd. 

Daarenboven is elke – ware of middelbare – zonnetijd in principe lokaal. Hij verschilt van plaats tot plaats. Alleen voor plaatsen die op dezelfde meridiaan liggen, is die tijd dezelfde. Zo heeft Blankenberge dezelfde lokale zonnetijd als Roeselare en Menen, Praag dezelfde als Napels en Barcelona dezelfde als Parijs. 

Zeer lang gebruikte de mens de ware zonnetijd. Zelfs mechanische klokken werden aanvankelijk afgestemd op de tijd van de zonnewijzers. Het toenemend gebruik van nauwkeurige slingerklokken en horloges deed de voorkeur voor middelbare zonnetijd toenemen, maar die verschilde nog altijd van plaats tot plaats. Vooral de opkomst van de spoorwegen maakte het wenselijk een tijd te gebruiken die in een ruime regio gold. Een aantal landen legden één bepaalde tijd op als wettelijke tijd, meestal de tijd van een nationale sterrenwacht. Het eerste land dat dit deed was Groot-Brittannië, dat in 1880 de tijd van Greenwich als wettelijke tijd invoerde. De koppeling van de tijd aan de ligging van de sterrenwacht was handig (elke grote sterrenwacht beschikte toen over doorgangsinstrumenten, toen een meridiaankijker, om het precieze tijdstip van meridiaansdoorgangen van zon of sterren te bepalen), maar niet noodzakelijk.  Nederland gebruikte van 1909 tot 1940 de “Amsterdamse tijd”, maar er was in Amsterdam geen sterrenwacht. 

Op de Meridiaanconferentie van Washington (1884) werd afgesproken de wereld in te delen in 24 tijdszones, waarin de tijd een geheel aantal uren zou verschillen met de tijd van Greenwich. De meridiaan van Greenwich werd gekozen als internationale nulmeridiaan omdat driekwart van alle koopvaardijschepen ter wereld toen al kaarten met lengtegraden ten opzichte van Greenwich gebruikten. Lengtebepalingen ten opzichte van Greenwich werden gemeengoed in de tweede helft van de achttiende eeuw, niet in het minst omdat de Britten toen als eersten over een uurwerk beschikten (de scheepschronometer) dat op zee nauwkeurig genoeg liep. De jaarlijkse Nautical Almanac die de sterrenwacht sinds 1767 uitgaf, werd daarbij een belangrijk hulpmiddel. Dit alles bezorgde Greenwich wereldfaam. Hadden Arabische astronomen in de negende eeuw (de bloeitijd van de Arabische wetenschap) het lengteprobleem op zee opgelost, dan zouden we misschien nu de meridiaan van Bagdad als nulmeridiaan gebruiken, net zoals we nu nog Arabische termen als almanak, azimut en zenit hebben in de astronomie. Niet Mekka, want daar is nooit een sterrenwacht geweest.

Dit systeem van tijdszones is nu vrijwel overal in gebruik. België, dat tot dan altijd lokale zonnetijd had gebruikt, schakelde in 1892 over op een zonetijd. Frankrijk had meer moeite om de meridiaan van Parijs op te geven, ook al omdat de sterrenwacht van Parijs ouder en aanvankelijk belangrijker was dan die van Greenwich. Tevergeefs stelde de Franse astronoom Jules Janssen voor om de meridiaan van het Canarische Eiland Hierro aan te nemen. Die meridiaan werd al door geografen in de oudheid gebruikt, omdat dit eiland toen het meest westelijke deel van de bekende wereld was). Frankrijk draaide pas bij in 1911. 

Overigens speelde de sterrenwacht van Greenwich geen bijzondere rol bij het waken over de correcte tijd. Integendeel, toen er een internationaal bureau werd opgericht om de tijdmetingen in diverse landen te vergelijken en te coördineren, werd dit gevestigd in de sterrenwacht van Parijs. Zelfs de term GMT is achterhaald. In 1928 werd die naam formeel veranderd in UT (Universal Time of wereldtijd), vanwege verwarring rond de definitie van het beginuur.  Desondanks wordt “GMT” nog vaak gebruikt in de scheep- en luchtvaart.  

Door de ontwikkeling van uiterst precieze atoomklokken is aangetoond dat de rotatie van de aarde – en dus de middelbare zonnetijd – onregelmatigheden vertoont die ze ongeschikt maakt voor zeer nauwkeurige tijdsmetingen. Daarom is de oorspronkelijke wereldtijd intussen vervangen door een “gecoördineerde wereldtijd” (UTC). Die loopt gelijk met een gemiddelde tijd van standaardatoomklokken, waarbij echter af en toe een seconde extra wordt ingelast (een “schrikkelseconde”) om grosso modo de rotatie van de aarde te blijven volgen. Aangezien dergelijke schrikkelseconden hinderlijk zijn voor de tijdsinstellingen van computersystemen, wordt regelmatig aangedrongen om de UTC te laten vallen. Daarmee zou de tijdmeting worden losgekoppeld van de astronomie en zou Greenwich zijn betekenis verliezen. En intussen willen sommigen Greenwich door Mekka vervangen… 

Wat is trouwens die “Mekkatijd” die de “Greenwichtijd” moet verdringen? In de praktijk blijkt dat “Arabische Standaardtijd” te zijn, die drie uur voorloopt op de wereldtijd (UTC + 3u). De lokale zonnetijd van Mekka loopt echter 2u 38min voor op die van Greenwich. De voorstanders van de “Mekkatijd” beseffen blijkbaar niet dat ze een tijd propageren die nog altijd via Greenwich gedefinieerd is en niet overeenstemt met de zon in Mekka. Dat is kras, te meer daar Saoedi-Arabië de Arabische Standaardtijd wel in de praktijk gebruikt, maar niet echt officieel. Formeel geldt in dit oerconservatieve, streng islamitische land nog altijd de lokale zonnetijd. Dat soort tijd opnieuw echt gebruiken lijkt echter zelfs voor de grootste fundamentalisten van het goede te veel.

Tim Trachet is journalist en stichtend lid/erevoorzitter van SKEPP.

Dit artikel mag slechts gekopieerd worden na uitdrukkelijke toestemming van de auteur!