De zon blijft schijnen voor Madame Soleil

Waarzeggerij zit nog altijd diepgeworteld in onze maatschappij. De cijfers liegen er niet om: 42% van de Nederlandse bevolking staat open voor paragnosten, mediums en kaartleggers, blijkt uit een enquête van het Sociaal Cultureel Planbureau uit 2012. Ook in Amerika blijkt volgens een onderzoek van de Chapman University van vorig jaar dat 17,2% van de Amerikanen gelooft dat waarzeggers de toekomst kunnen voorspellen.

En zelfs in België is het fenomeen niet weg te denken. In januari van dit jaar deed Flair nog een groot psycho-onderzoek bij 1.989 lezeressen. Eén van de resultaten: één op de vijf vrouwen boven de 35 jaar, bracht al eens een bezoekje aan een medium. Hoe komt het dat we, letterlijk en figuurlijk, zo graag in onze kaarten laten kijken?

Van geloof naar bijgeloof

Volgens psycholoog Leen Thijs proberen mensen meer grip op hun leven te krijgen door beroep te doen op een waarzegger. “Vroeger gaf de priester je een bepaalde houvast op het leven. Maar nu de kerken niet meer zo drukbezocht zijn, zoeken mensen naar alternatieven.” Ook Gili bevestigt dat mensen op zoek zijn naar een referentiepunt, maar hij vindt het toch wat overdreven. Volgens hem moeten we beseffen dat het hier in West-Europa nog geweldig meevalt, en we niet in de jungle leven waar we bang moeten zijn dat ons hoofd eraf wordt gebeten door een tijger.

Hoe dan ook, beroep doen op Madame Soleil is niet altijd even onschuldig als een weesgegroetje bidden. Binnen de paranormale sector zijn er namelijk heel wat mensen die bepaalde technieken gebruiken om hun ‘cliënten’ te manipuleren. Eén van die technieken is cold reading, waarbij het lijkt alsof een waarzegger veel weet over de persoon die tegenover hem zit. Maar eigenlijk leidt de waarzegger de informatie af uit de reacties van de cliënt.

Waarzeggers vertellen zulke algemeenheden, dat hun stellingen wel op iedereen van toepassing zijn. Want iedereen is bijvoorbeeld wel een beetje extravert, maar kan ook genieten van een avondje in de zetel. En iedereen voelt wel iets wanneer de waarzegger het heeft over een huisnummer met een drie in. Als ik geen drie in mijn huisnummer heb, dan heeft mijn moeder, broer, of toch sowieso een van mijn buren dat wel. En het is toch wel zéér juist dat de waarzegger weet dat we meestal streng zijn voor onszelf.

“There’s a sucker born every minute”

Het feit dat we zulke algemeenheden als zeer accuraat bestempelen, heeft te maken met het Forer effect. De Amerikaanse Bertram Forer deed in 1948 een experiment bij zijn studenten. Ze moesten een persoonlijkheidstest invullen, waarna ze daar allemaal individuele feedback op zouden krijgen. Maar achteraf kreeg elke student hetzelfde lijstje, met dertien dezelfde, algemene persoonlijkheidskenmerken. Ze moesten quoteren hoe goed die stellingen op hen van toepassing waren. De scores waren uitermate hoog.

Dit effect wordt ook wel het Barnum statement genoemd, vernoemd naar de Amerikaanse showman en circusuitbater P.T. Barnum. Hij nam tijdens zijn shows het publiek beet met valse freaks, en stond bekend om zijn uitspraak “there’s a sucker born every minute”. Daarmee doelt hij op onze naïviteit en beïnvloedbaarheid.

Niet alleen showmannen, ook waarzeggers maken dus maar al te graag gebruik van de naïviteit van de mensen. Én ze durven veel geld te vragen voor een sessie. Een bezoekje aan Google geeft je een impressie van de tarieven. Die variëren van 50 euro tot zelfs 90 euro per uur voor een sessie kaartleggen.

Wetgeving omzeilen

Maar mensen betalen niet alleen zulke hoge prijzen in real life. Want ook telefonisch zijn de waarzeggers actief, via de betalende 090X-nummers. Volgens de wettelijke bepalingen van de Ethische Commissie voor de telecommunicatie zijn zulke paragnostenlijnen opgenomen onder de 0905-reeks, die is weggelegd voor ‘ontspanningsdiensten’. Maar toch zijn er online veel waarzeggers te vinden die onder een andere nummerreeks werken.

Op die manier kunnen waarzeggers de call barring omzeilen, waarbij mensen kunnen kiezen om bepaalde nummerreeksen, voor zichzelf of voor hun kind(eren), ontoegankelijk te maken. Daarnaast gebruiken ze nog andere technieken om de wet slimmer af te zijn. Alle oproepen naar betalende 090X-nummers, worden automatisch afgebroken na tien minuten. Tenzij je ‘credits’ koopt, en belt via 0900prepaid, een systeem waarbij je op voorhand geld kan opladen. Dan treedt de ‘tien minuten-regel’ niet in werking. “Veel comfortabeler om ongestoord te bellen”, vinden de waarzeggers op hun website. Maar dan kan de telefoonrekening ook veel duurder uitslaan…

Naast een financiële kater, kan een bezoekje aan een waarzegger ook voor mentale problemen zorgen. Dat is trouwens één van de redenen waarom mentalist Gili mensen probeert te behoeden voor het paranormale. “Tijdens mijn stage in een psychiatrisch ziekenhuis (Gili studeerde ergotherapie, n.v.d.r.), ontmoette ik een meisje met een zware psychose. Een waarzegger had tegen haar verteld dat ze binnen de twee jaar zou sterven. Dat was voor mij de druppel”, vertelt Gili. Voorspellingen kunnen zo heftig zijn, dat de stoppen helemaal doorslaan. Kenny Terryn zou in 2014 zelfs zijn vriendin Kimberley Courtens vermoord hebben, omdat een waarzegster hem had opgestookt.

Geloven in de paranormale krachten van een waarzegger, kan dus heel wat financiële én mentale gevolgen hebben. Toch is het beroep van waarzegger in 2004 uit het Strafwetboek gehaald, na een wetsvoorstel van Annemie Turtelboom en Bart Tommelein. Vanaf dat moment, konden steden en gemeenten zelf kiezen of ze waarzeggerij al dan niet opnamen in hun politiereglement, en waarzeggers een GAS-boete kunnen opleggen. Dat was onder meer het geval in Lokeren, maar daar werd het ondertussen al uit het politiereglement gehaald wegens “geen problematisch fenomeen in de praktijk”. In Jette staat waarzeggerij wél nog in het politiereglement, maar ook daar kenden ze er geen klachten rond.

Volgens Amerikaans skepticus Benjamin Radford durven mensen niet goed de stap te zetten om een klacht in te dienen. “Ze zijn beschaamd omdat ze zo dom zijn geweest om zich te laten vangen in de val van het paranormale. En dan dragen ze meestal liever zelf de pijn, dan hem aan anderen te gaan verkondigen.”

Keurmerk voor waarzeggers

In Nederland probeerden ze vijftien jaar lang het kaf van het koren te scheiden, door betrouwbare waarzeggers een keurmerk toe te kennen. Dat was het idee van onder meer Marisa Bottenheft. Zij kon een tijd lang meeluisteren met paranormale telefoonlijnen. Daaruit concludeerde ze dat slechts één op de negen waarzeggers ook effectief paranormale gaven heeft. Daarom besloot ze in 2004 het keurmerk Enigma op te richten.

Om als waarzegger het Enigma-keurmerk te krijgen, richtte Bottenheft een toetssysteem op. Dat bestond uit drie onderdelen: een schriftelijke toets waarbij de kennis over het vak getest werd, een psychologische toets over de emotionele stabiliteit en zelfkennis en een praktische toets. Tijdens die praktische toets moesten waarzeggers hun gave bewijzen. Ze moesten voldoende informatie kunnen leveren over de cliënt die tegenover hem of haar zat. Die bewijzen konden o.a. zijn: het benoemen van werkgever en werk, de gezinssamenstelling, huisdieren, hobby’s, woonplaats, sport, …

Achteraf werden er drie vragen aan de cliënt gesteld. Heb je er iets aan gehad? Zou je 65 euro over hebben voor het consult? Zou je deze waarzegger aanbevelen bij anderen? Waren deze antwoorden positief, en werden er voldoende bewijzen geleverd? Dan kreeg de paranormale hulpverlener het Enigma-keurmerk toegewezen.

Enigma heeft 15 jaar bestaan, maar op 1 januari 2019 zette Bottenheft er een punt achter. “Waarzeggers willen zich niet meer laten toetsen, omdat ze bang zijn om door de mand te vallen. Daarbovenop was het dweilen met de kraan open.”

In België bestaat er wél nog een keurmerk, al is dat misschien niet zo betrouwbaar. Dat keurmerk erkent slechts vier paragnostenwebsites, die allemaal leiden naar dezelfde organisatie als… het keurmerk zelf.

Het probleem van de oplichters binnen de branche, blijft dus bestaan. Maar wat is eraan te doen? Wil je klacht indienen tegen een waarzegger in een gemeente waar het niet verboden is? Dan moet je al kunnen bewijzen dat het om oplichting gaat. En dat is volgens Femke Verhoye van de Algemene Directie Economische Inspectie (ADEI) zeer moeilijk te bewijzen. “We kunnen namelijk niet nagaan wat er in zo’n gesprek gezegd werd. Het feit dat er geen ‘mystery shopping’ mag gebruikt worden in het onderzoek naar oplichting, maakt het nog moeilijker.”

Bedrog of zelfbedrog?

We mogen echter niet alle waarzeggers over dezelfde kam scheren. Er zijn volgens de Amerikaanse evolutiebioloog Robert Trivers twee categorieën te onderscheiden: de oplichter, die de oprechtheid moet veinzen en alles voor het geld doet. En de zelfbedrieger, die echt gelooft in zijn paranormale gave.

Je denkt misschien: en wat met de voorspellingen die wél klopten? Er moet dan toch iets van aan zijn? Denk aan Nostradamus, die honderden jaren geleden al de Wereldoorlogen, de aanslagen van 11 september in New York en zelfs de overwinning Donald Trump bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen voorspelde. “Feit is dat de verzen van Nostradamus zo vaag waren, dat er altijd wel iets van in terug te vinden is”, zegt filosoof Johan Braeckman. “De believers vinden trouwens altijd zulke voorspellingen nadat de gebeurtenissen plaatsvonden.”

Ondanks wetenschappelijke bewijzen, blijven veel mensen nog geloven in Madame Soleil. Maar waarom zwemmen waarzeggers dan niet in het geld, als ze toch de uitslag van de Lotto, of de beurstrends kunnen voorspellen?