De trucs van Madame Soleil

Sla een willekeurige pagina open uit dit boek en kies er een woord uit’, vraagt illusionist Gili me vanaf het podium. Mijn ogen zoeken voor een volle zaal koortsachtig naar een woord en besluiten ‘moeder’ te onthouden. ‘Kies maar een ander, moeilijker woord’, schaterlacht hij. Ik vind ‘sneeuwvlokken’ en besluit me daarbij te houden. Bij twee andere ‘slachtoffers’ op de eerste rij vraagt Gili ook willekeurig woorden te kiezen uit op het eerste gezicht onvervalste boeken. ‘Begint jouw woord met een s?’, vraagt hij me. ‘Ja’, zeg ik verbaasd. ‘Is de tweede letter een n?’. Weer moet ik bevestigen. Nog geen halve minuut later draait hij het bord om waar ‘sneeuwvlokken’ staat. Ook de andere twee woorden ‘harpoenier’ en ‘daarom’ laat hij triomfantelijk zien.

De illusieshow Iedereen paranormaal doet de zaal van de ene verbazing in de andere vallen. Er wordt zelfs contact gemaakt met de doden. ‘Niks zesde zintuig,’ besluit Gili de voorstelling, ‘alles is gebeurd met mijn vijf zintuigen en de uwe.’ Hij wil het publiek de illusie van helderziendheid ontnemen. Dat is volgens hem nodig, want populaire programma’s zoals Het Zesde Zintuig of shows met ‘mediums’ als Char of ghost whisperer Derek Ogilvy geven het paranormale steeds meer zendtijd en geloofwaardigheid.

Paragnosten op de rooster

Al meer dan honderd jaar heeft de wetenschap paranormale fenomenen onderzocht, van raadexperimenten bij jan met de pet tot onderzoeken bij bekende paragnosten. In 1880 gingen onderzoekers zelf na of de uitspraken van mediums over overledenen betrekking hadden op hun familie. De meesten besloten hun rapporten in het voordeel van de helderzienden. Later kwam er kritiek omdat de studie niet uitsloot dat de mediums hadden gegokt, of algemeenheden hadden verkondigd die voor iedereen golden. Later hebben verschillende onderzoekers geprobeerd een strategie te ontwikkelen die zulke trucs probeerde uit te schakelen en daarmee legden ze de toentertijd bekendste mediums op de rooster. De studies leverden nu eens negatieve resultaten, dan weer resultaten die in het voordeel van paranormale gaven spraken. Ze veroorzaakten altijd veel debat over de gevoerde methode en statistiek en herhalingsexperimenten bleken niet altijd de positieve resultaten te kunnen bevestigen.

Snee op linkerknie

Doorgaans waren er een tweetal problemen bij het rationeel onderzoeken van telepathie of paranormale gaven. De uiterlijke signalen van de proefpersonen, zoals sieraden, gelaatsuitdrukkingen of kledij, werden niet uitgesloten. Die kleine details kunnen een hele reeks associaties oproepen bij het medium die de voorspellingen al meteen in de juiste richting duwen. Ander probleem: onderzoekers konden de algemeenheid van de uitspraken niet inschatten. Dat is het zogenoemde Forer- of Barnumeffect: mensen beschouwen heel algemene uitspraken over persoonlijkheid (‘U hebt enorm veel talent dat vandaag niet wordt benut’) vaak als heel treffend voor hun eigen leven. Bij een enquête in 1994 bleek een derde van de zesduizend respondenten een snee te hebben op hun linkerknie. Van zulke algemene stellingen kan een medium gebruikmaken om helderziend over te komen. Goochelaar Derren Brown demonstreerde dat voor zijn programma Trick of the Mind door drie groepen studenten op basis van een persoonlijk voorwerp, hun geboortedatum en de omtrek van hun hand elk een persoonlijke analyse te maken. Die was tot verbazing van de studenten heel treffend. ‘Voor 95 procent juist.’ ‘Hij ging echt diep in op mijn persoonlijkheid.’ De deelnemers moesten hun analyse doorgeven aan een ander, en wat bleek: ze hadden allemaal dezelfde tekst gekregen, met algemeenheden die ze blijkbaar zelf sterk op hun eigen leven hadden betrokken. Van dat effect, aangetoond door Bertram Forer in 1948, hebben proefpersonen tijdens een wetenschappelijk onderzoek last als ze de kwaliteit van een medium moeten beoordelen.

Mensen beschouwen algemene uitspraken over persoonlijkheid vaak als heel treffend voor hun eigen leven

In 2005 probeerden twee Britse psychologen, Ciarán O’Keeffe en Richard Wiseman, die bezwarende elementen weg te werken met een waterdichte methode. Ze lieten vijf verschillende mediums elk apart een consult geven van vijf proefpersonen. Medium en proefpersoon zaten in afzonderlijke kamers en konden elkaar niet horen of zien. De sessies werden omgewerkt tot 25 lijsten met uitspraken die de proefpersonen moesten beoordelen. Resultaat: ze gaven hun eigen readings geen scores die hoger lagen dan de consults van andere proefpersonen. Dit onderzoek pleit dus tegen het bestaan van een echt paranormaal vermogen.

Cold reading

Parapsychologische experimenten toonden in elk geval niet aan waarom mediums en paragnosten zoveel succes hebben. Denk maar aan de vele online consults, sms-diensten, tarotlezingen en bachbloesemsessies. Hun succes kan worden toegeschreven aan cold reading, een ondervragingstechniek die cliënten doet geloven dat het medium meer waarneemt dan een gewone sterveling. Lieven Gheysen, zoals de Vlaamse illusionist Gili echt heet, wil me met plezier laten zien hoe het werkt.

Bij cold reading kan een medium zich niet voorbereiden op een sessie. Ik heb dan ook met een anoniem e-mailadres een gesprek geregeld. Hot reading betekent dat het medium vooraf informatie heeft ingewonnen, via een informant of via Google. Warm reading is informatie ontfutselen tijdens het gesprek. Maar dat doet het medium tijdens een consult sowieso, zal blijken. Het enige wat Lieven weet, is dat ik bij Eos werk. Maar het is heel moeilijk om tijdens de paar minuten voor het ‘consult’ begint, niks persoonlijks te vertellen. Lieven doet er ook alles aan om het gezellig te maken en mij te doen praten. Dat doen waarzeggers of helderzienden ook, waardoor ze al een heleboel weten nog vóór de sessie begint. Als we aan een tafeltje gaan zitten, steekt hij van wal met een schimmige uitleg over tarotlezingen. Dat doet hij om me in de sfeer te brengen. Hij drukt me op het hart dat hij dingen ziet ‘in een mist’ en dat ik met hem moet samenwerken om er betekenis aan te geven. ‘Ik zie puzzelstukjes, jij moet de puzzel maken.’ Op die manier dekt hij zichzelf in en probeert hij me aan te sporen om te reageren. Die feedback helpt hem om de nodige voorspellingen te doen.

Ik trek negen tarotkaarten uit een pak. Drie voor het verleden, drie voor het heden en drie voor de toekomst. Aan de hand van de drie kaarten ‘huis’, ‘geschenk’ en ‘autoriteit’ doet hij uitspraken over mijn verleden. ‘Je komt uit een goede thuis met veel nestwarmte, waar je nog altijd naar kan terugkeren. Het ‘geschenk’ is niet zozeer materieel maar het gevoel van comfort en een ruime kennissenkring. Autoriteit ligt helemaal bovenaan. Dat wil zeggen dat je je hebt kunnen ontwikkelen tot een kritisch persoon. En daardoor heb je ook vaak gebotst met gezag omdat dat volgens jou niet redelijk handelde. Zit ik in de goeie richting?’ Dit lijkt een associatiespelletje bij het woord ‘journalist’, met heel veilige uitspraken. Bijna iedereen heeft een warme thuis gehad en wel eens problemen gehad met autoriteit. Lieven voelt dat ik stilzwijgend instem en gaat meteen over naar het heden. ‘Vijand’, ‘huwelijk’ en ‘verandering’. ‘Je hebt onlangs een bladzijde in je leven omgeslagen, niet?’ Ik besluit wat meer te geven dan meewarig geknik en heb het over de lening voor mijn huis. Daar pikt hij meteen op in. ‘Dat is inderdaad een serieuze verandering. Daar heeft je huwelijk natuurlijk mee te maken.’ Hij ziet me knikken, dus weet hij meteen dat ik getrouwd ben. ‘Pas gewoon op voor een vijand. Je hebt vroeger vaak vertrouwen gegeven aan mensen, waar ze misbruik van gemaakt hebben. Maar doordat je zelf autoriteit hebt gekregen, geef je nu veel minder snel vertrouwen.’ De toekomst dan: ‘Reis’, ‘liefde’ en ‘armoede’. ‘Armoede betekent dat de rijkdom van het leven zal verminderen door sleur – je lening en je gezin zullen je vaker thuis houden – maar er komt nog iets aan ... een reis. En die zal het vaste patroon doorbreken.’

Als dit een waarzegger was geweest, dan was ik warm noch koud buitengegaan. Lieven heeft eigenlijk alleen gemeenplaatsen verkondigd en zeker niks verkeerds gezegd. ‘En dat is meteen ook de essentie van ‘helderziendheid’: het barnumeffect zorgt ervoor dat je de vage beschrijvingen invult met betekenis’, zegt hij. ‘Doe de cliënt voortdurend knikken. Hij moet met een goed gevoel buitengaan, want de cliënt geruststellen is uiteindelijk het hoofddoel. We onthouden sowieso selectief. Al heeft de paragnost voor zestig procent onzin verkocht, de cliënt zal alleen de overige veertig procent treffers onthouden.’ De thema’s zijn altijd dezelfde: beroep, erotiek en seks, dokters en gezondheid, reizen, opvoeding en ambitie, geldzaken – omdat iedereen ermee te maken heeft. ‘Een paragnost zal voortdurend meerdere mogelijkheden aanbieden: begint zijn naam met een J? Of een K? Leeft hij nog, of is hij dood? Dood dus. Dacht ik al.’ Het medium zal je ook vleien en vertellen wat je graag hoort, omdat dat de geloofwaardigheid verhoogt. Het medium moet krediet opbouwen met het verleden en het heden om de oncontroleerbare uitspraken over de toekomst aannemelijk te maken.’
Cold readers kan je een hak zetten, schrijft Ian Rowland, auteur van The Full Facts of Cold Reading. Stel ze vragen zoals: Vertelt u mij nu iets of vraagt u mij informatie? Wat is zijn achternaam? Kunt u wat beter uitleggen waar u op doelt? Je kunt het medium ook op het verkeerde been zetten door verkeerde informatie mee te geven. Dan zie je hoe hij er heel snel een verhaal rond opbouwt. Dan volstaat het om op het einde op te merken: hoe kunt u nu al die boodschappen doorkrijgen van familieleden die ik heb verzonnen?’

Hoe kan je iemand koud lezen?

Let op de kledij (status, modegevoelig?, ...), periode van het jaar (geldzorgen op het einde van de maand, drukte bij begin van de schoolperiode) en blijf tijdens het gesprek letten op de lichaamstaal (trillende lip, ogen neerslaan).

Het zogenoemde ‘verdwijnende negatieve’: ‘Je fiets is kapot’ – ‘Neen.’ ‘Maar er is onlangs iets kapot gegaan of iemand anders heeft iets stuk gemaakt’ – ‘O ja, mijn vrouw heeft een glas gebroken’. ‘Zie je wel. Ik wist het!’

Begin bij verleden en heden om krediet op te bouwen voor de oncontroleerbare uitspraken over de toekomst.

Toekomstvoorspellingen: Peter Panvoorspellingen (die goed aflopen), fiftyfiftyvoorspellingen (‘U krijgt een zoon’), zekere voorspellingen (‘binnen
twee weken komt u iemand tegen die ...’), selffulfilling prophecy’s, niet verifieerbare voorspellingen.

Vlei je gesprekspartner.

Dit artikel verscheen in EOS magazine op 01/11/2009