Vrijdag de dertiende

Iedereen weet dat 13 een ongeluksgetal is. Waarvan dat komt, is niet zeker. Het is een oneven getal, een priemgetal zelf, maar oneven getallen werden in de oudheid eerder als positief ervaren. Het komt achter twaalf, dat als een heel harmonisch getal bekendstaat. De toevoeging van één bij twaalf lijkt die harmonie te verstoren. Meestal wordt voor de afkomst verwezen naar het Laatste Avondmaal, waar men met dertien aan een tafel zat, maar de reputatie van dertien is ouder, want zelfs Homeros wantrouwde het. In de Noordse mythologie wordt verteld hoe de geliefde god Balder, met elf kompanen in het Walhalla zit te tafelen, totdat Loki, de god van het kwade, zich als dertiende erbij voegt. Als men hem wil verjagen, ontstaat een handgemeen waarbij Balder door Loki gedood wordt. Er zijn hier opvallende gelijkenissen met het Laatste Avondmaal. 

Er is ook het verhaal dat Philippus van Macedonië zijn standbeeld liet oprichten naast de standbeelden van de twaalf voornaamste goden. Kort daarop werd hij vermoord. Voor de stemming er wat meer in te brengen: de Kaballa vermeldt dertien geesten van het kwade en het verhaal van het Beest staat in het dertiende hoofdstuk van de Apocalyps.

Toch even opmerken dat 13 niet universeel negatief is. Zeus troonde vaak temidden van twaalf andere goden. Voor de Maya's was het een heilig getal. Ze kenden 13 kosmische punten: het centrum van de wereld, vier windrichtingen op aarde, vier in de hemel en vier in de onderwereld. Hun dagen werden genummerd van 1 tot 13 en hun ingewikkelde kalenderberekeningen zijn gebaseerd op combinaties van dat getal.

Hoe dan ook, 13 is wellicht het meest bekende voorbeeld van bijgeloof in de moderne wereld. Als u een vliegreis maakt, zal u in het vliegtuig meestal geen plaats op rij 13 krijgen, want die rij bestaat gewoonlijk niet. Veel ziekenhuizen en hotels hebben geen kamer met nummer 13, in veel sporten - vooral gevaarlijke races - is er geen deelnemer met nummer 13 en in de Verenigde Staten vind je heel wat gebouwen waar de twaalfde verdieping meteen gevolgd wordt door de veertiende. Dat is geen bijgeloof van de bouwers: het is gewoon niet zo gemakkelijk, en dus niet zo interessant, om appartementen op een dertiende verdieping te verkopen of te verhuren. Er zouden zelfs hele steden bestaan zonder huizen met huisnummer 13 en er zijn gevallen bekend waarbij bewoners van huizen met nummer 13 bij de gemeente procedeerden om dat nummer te veranderen.

Vroeger gold de 13de van de maand als onheilsbrengend. Zeker om te trouwen en op reis te gaan. Op het einde van de 19de eeuw constateerde men die dag een duidelijk lager gebruik van het openbaar vervoer. Dit brengt ons op vrijdag de 13de.

Waarom vrijdag? In onze christelijke wereld wordt verwezen naar de dood van Jezus, maar ook hiervoor zijn er sporen in de Germaanse mythologie. Vrij-dag is Freya's dag, de dag van de godin van de liefde, de vrouw van Odin en de moeder van Balder (equivalent met Venus, vandaar Vendredi). Volgens een legende beschouwden de eerste christenen haar als een heks en werd zij verbannen naar een berg, waar ze elke vrijdag vergaderde met elf heksen en de duivel (samen dertien dus). Vaak werd dan ook gezegd dat de heksensabbat op een vrijdag valt. Alhoewel de vrijdag op zich geen funeste betekenis heeft in de christelijke liturgie, werden in de Middeleeuwen de meeste onaangename gebeurtenissen uit de gewijde geschiedenis op die dag gesitueerd: de verdrijving van Adam en Eva uit het Paradijs, de moord van Abel door Caïn, de plagen van Egypte, de moord op de Onnozele Kinderen enz.

In de Angelsaksische landen was het de gewoonte die dag veroordeelden op te hangen. Voor huwen en reizen was die dag ongeschikt (Churchill zou zich eraan gehouden hebben dan niet te reizen, net als Lord Byron, die overigens op een vrijdag stierf, kort nadat hij op vrijdag toch was afgevaren, zegt men). De zeer bijgelovige Catharina de Medici, die zoveel waarzeggers en astrologen begunstigde, deed helemaal niets op vrijdag, en Napoleon zou zijn staatsgreep één dag hebben uitgesteld, naar 18 Brumaire, omdat 17 Brumaire op een vrijdag viel (en dat terwijl de weekdagen toen officieel waren afgeschaft!). Het zou af te raden zijn om op vrijdag de première van een toneelstuk te houden, te verhuizen, een dokter te roepen, een proces te houden, de matras om te draaien of de lakens te verwisselen, de was te doen, de ruiten te wassen, van hemd te veranderen, een breiwerk te beginnen, een kledingstuk voor het eerst te dragen, de haren te knippen of zelfs te kammen. Zingen of lachen op vrijdag is ook uit den boze, maar een begrafenis op vrijdag houden is de beste manier om in de nabije toekomst nog meer begrafenissen in de familie te hebben. En of vergaderen op een vrijdag een goede zaak is, weet ik niet, maar de Sicilianen zeggen dat de Mafia dit in elk geval mijdt.

Vrijdag de dertiende is gewoon een combinatie van de beide vormen van bijgeloof, niet meer en niet minder. Eigenlijk ken ik weinig catastrofes die op een vrijdag de 13de plaatsvonden. Een treurige gebeurtenis in de muziekgeschiedenis: Rossini stierf op die dag, maar een ramp was dat niet, want hij schreef toen al lang geen muziek meer.

Toch zijn er af en toe berichten dat er die dag meer ongevallen zouden gebeuren of meer mensen ziek zijn. Een studie uit 1993 sprak zelfs van een toename van meer dan de helft van hospitalisaties, hondebeten, vallen en dergelijke. Dat lijkt mij overdreven. Misschien is er een neiging om sneller ongevallen op die dag te rapporteren. Anderzijds zijn er die dag minder verkeersongevallen, omdat minder mensen zich op straat wagen. Het ware nadeel van vrijdag 13 is de nefaste invloed van het bijgeloof van miljoenen mensen op de op de economie. In de Verenigde Staten verzuimen die dag opvallend veel mensen hun werk, worden zakelijke transacties uitgesteld en is het opvallend minder druk in warenhuizen. Het lijkt bijna op een staking of een epidemie. Elke vrijdag 13 zou een nadeel van een kwart miljard dollar betekenen. Om het bijgeloof te bestrijden, bestaan er al sinds de negentiende eeuw Vrijdag 13-clubs, die op deze dag banketten houden, liefst met zijn dertienen, als het kan met dertien gangen, en om helemaal goed af te zijn betreden de leden het gebouw met openstaande paraplu's, gaan ze onder een ladder door en breken ze nog wat spiegels. Ook skeptici en andere vrijgevochten geesten houden die dag demonstraties van hun afkeer voor oud en modern bijgeloof.

Tim Trachet is wiskundige, filosoof, redacteur bij Histories (VRT) en mede-oprichter van Skepp