Puur Natuur - Natuurlijke drogredeneringen

Zo'n kwarteeuw geleden maakte ik kennis met enkele pseudo-wetenschappen, zoals homeopathie en biologisch-dynamische landbouw, dankzij lezingen in mijn buurt die werden georganiseerd door een "Werkgroep voor een natuurlijke levenswijze". Die vereniging boog zich over alles wat maar natuurlijk of alternatief klonk, zonder onderscheid te maken, van astrologie tot macrobiotische kooklessen. In dezelfde kringen werd ook De natuurlijke weg verspreid, een mooi uitgevoerd tijdschrift waarvan de leidende kracht achteraf een oplichter bleek te zijn en dat flink wat reclame bevatte voor allerlei alternatieve praktijken. Het was de tijd van de stijgende belangstelling voor het milieu (pater Versteylen en de groene fietsers legden de grondslag van Agalev), en tegelijk een stijgend succes van het irrationele, het “anders gaan denken”.

De sfeer is nu veranderd, maar toch worden alternatieve methoden regelmatig verdedigd met het argument dat ze “natuurlijk” zijn, zeker als het om gezondheid en voedsel gaat. Macrobiotiek, Chinese en Ayurvedische geneesmiddelen, homeopathie, acupunctuur… het is allemaal “natuurlijk”. Maar ook astrologie en aardstralen, dat is kosmische energie en zo, ook “natuurlijk”. De grootst mogelijke onzin krijgt een soort ecolabel: het is allemaal “natuurlijk”, dus goed.

Hoezo natuurlijk? Ik heb nooit begrepen wat er natuurlijk is aan zaken die alleen in de menselijke verbeelding bestaan, zoals de kosmische invloeden van de astrologie. De nieuwe kleren van de keizer waren wellicht ook pure natuur. Er is niets natuurlijks aan homeopathische geneesmiddelen. Die bevatten zoals bekend stoffen in belachelijk sterke verdunningen, verdunningen die hoe dan ook in de natuur niet voorkomen, omdat ze voor de natuurkunde (!) zinloos zijn. De grondstoffen zelf zijn soms wel natuurlijk te noemen: planten, mineralen of bestanddelen van dieren (rotte eendenlever, slangengif en meer van dat), maar ook helemaal niet. Er zijn metalen als lood en kwik bij. Eigenlijk komen die ook in de natuur voor, bijvoorbeeld opgelost in water (natuurlijk, onvervuild zeewater kan meer kwik bevatten dan een homeopatische kwikverdunning), maar het lood en kwik in de handel wordt meestal verkregen door chemische winning uit lood- respectievelijk kwiksulfide. Wedden dat het kwik dat homeopaten gebruiken gewonnen is via zo'n vies, onnatuurlijk procédé in een chemische fabriek? In de tijd van Hahnemann, de grondlegger van de homeopathie, was kwik een geliefkoosd medicijn, en hij was zo verstandig er de negatieve effecten van te elimineren door het zéér sterk te verdunnen. Helaas kende hij nog niet het zeer giftige plutonium (een bijproduct van kerncentrales). Wedden dat hij er heilzame toepassingen voor zou hebben gevonden?

Toch heeft homeopathie het etiket “natuurlijk” bij veel mensen. Ze wordt ook vaak verward met fytotherapie of kruidengeneeskunde. Ook bachbloesemtherapie en meer van dat moois. Het etiket “natuurlijk” heeft... natuurlijk iets aantrekkelijks: het staat voor leven, groen, gezondheid. We verlangen allemaal naar de natuur. We brengen onze vrije tijd er graag door en als het kan gaan we er wonen. Maar er is meer: het verlangen naar de natuur leunt aan bij de mythe van het verloren paradijs: de Tuin van Eden of het Gouden Tijdperk. Die mythe leefde voort in een geseculariseerde vorm die Rousseau en de romantici ervan maakten: de beschaving heeft de mens verdorven. Alleen een terugkeer naar de natuur kan ons redden.

Sinds 1859 weten we dat dit beeld niet klopt. Darwin heeft aangetoond dat de natuur geen paradijs is, maar een permanent strijdtoneel. Een strijd tussen levende wezens, waarbij het gaat om eten en niet opgegeten worden. De harmonie die we in de natuur menen te zien is alleen een resultante van een evenwicht tussen deze wrede processen, een evenwicht dat voortdurend verstoord kan worden. Ook de zogenaamde natuurvolkeren ontsnappen daar niet aan. Duizenden jaren geleden leefden er paarden in Amerika, maar ze werden door de voorouders van de Indianen uitgeroeid. Het leven van mensen in de natuur is vol risico's. Velen overleven het niet. Pas door de ontwikkeling van de landbouw kon de mens zich meer dan voldoende voedsel veroorloven. Maar precies die landbouw verstoorde het ecologische evenwicht van een zeer groot deel van het vruchtbare landoppervlak. Het zelf telen van gewassen en vee - eigenlijk de eerste vorm van genetische manipulatie - heeft ons definitief van de natuur vervreemd. Tot ons eigen voordeel. Wild kon in onze streken slechts overleven omdat jagen streng gereglementeerd werd en eeuwenlang beperkt tot een aristocratie.

Natuurlijke geneesmiddelen zijn bijna even illusoir als natuurlijk voedsel. Er zijn zeker planten en kruiden met genezende werking, al is hun aantal veel geringer dan de meeste mensen denken (verhalen over de heilzame invloed van doordeweekse kruiden als peterselie en knoflook zijn met een stevige korrel zout te nemen). Anderzijds kunnen geneeskrachtige planten ook gevaarlijke stoffen bevatten, naast hun gunstige bestanddelen. De farmacie probeert juist de goede van de gevaarlijke stoffen te scheiden. Het resultaat is niet “natuurlijk” meer, het is beter dan dat. En dat men vooral niet denkt dat een ziekte als kanker alleen door “onnatuurlijke” invloed ontstaat. Het is niet aangetoond dat hoogspanningskabels kankerverwekkend zijn. Het is daarentegen duidelijk aangetoond dat de plant aristolochia, die in de traditionele Chinese geneeskunde wordt gebruikt, sterk kankerverwekkend is.

We mogen daarmee nog altijd van de natuur houden en ervan genieten - en ze liefst niet te zeer belasten door er te veel in rond te lopen - maar laten we niet ons heil zoeken in een irrationeel “terug naar de natuur”. Laten we niet aanvaarden dat astrologie, macrobiotiek, aardstralen, vuurlopen of inspuitingen met maretak iets “natuurlijks” hebben. En zeker niet dat een groen tijdschrift reclame voor “bouwbiologen” bevat. Die laatste zijn charlatans die voor veel geld uw huis komen “ontstralen”.

Zelf ken ik iemand die een tijd als een echte natuurmens in een hut gewoond heeft. Hij werd daarna gediplomeerd druïde, pendelaar en en passant ook tovenaar. Maar hij is nu ernstig ziek en wellicht niet ontevreden dat de moderne wetenschap hem misschien nog kan helpen.

© Tim Trachet. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd en/-of verspreid zonder schriftelijke toestemming of naamsvermelding van de auteur.