30 jaar SKEPP, 30 jaar onzin ontmaskeren

Op 8 juni was het dertig jaar geleden dat SKEPP werd opgericht. Dertig jaar is een lange tijd. Intussen is het aantal leden toegenomen van het symbolische 13 tot een duizendtal. Sommige van de stichtende leden zijn overleden en er is al een hele nieuwe generatie actieve leden aangetreden.

In die dertig jaar is ons leven op bepaalde aspecten grondig veranderd. Dat geldt zeker voor de media. In 1990 was het internet nog zo goed als onbekend, was commerciële televisie in Vlaanderen nog maar net gestart en waren de meeste Belgische kranten veel meer dan nu aan politieke zuilen gebonden. Dertig jaar geleden maakte de wereld een snelle verandering door. De Koude Oorlog was ten einde. Het IJzeren Gordijn was net gevallen. Er kwam een einde aan veel autoritaire regimes in Oost-Europa en ook in andere werelddelen. Sommigen dachten dat er een tijd van voortdurende vrede en democratie zou aanbreken. Er werd zelfs van het “einde van de geschiedenis” gesproken.

Dertig jaar later lijkt van die verwachtingen nog maar weinig overgebleven. De wereld lijkt chaotischer en onvoorspelbaarder dan vroeger. Totaal onverwachte, ingrijpende gebeurtenissen, van terroristische aanslagen tot de recente pandemie, veranderen ons leven. We evolueerden van onzekere tijden naar … andere onzekere tijden. De wereld van het irrationele lijkt nog altijd een alternatief te willen bieden voor het gebrek aan houvast. Wat ons hier interesseert is in hoeverre de onderwerpen waarmee we met SKEPP bezig zijn, veranderd zijn. In wezen houdt onze vereniging zich nog altijd met hetzelfde bezig: het ontmaskeren van onzin. Is er nu meer of minder onzin dan dertig jaar geleden? En in welke mate hebben verenigingen als SKEPP iets veranderd? Het is nog maar de vraag of ze iets konden veranderen. De Amerikaanse filosoof Paul Kurtz, die we wel eens de “skeptische paus” noemden, formuleerde meer dan dertig jaar geleden al ironisch een “natuurwet”: de totale hoeveelheid onzin in het universum blijft constant. Later zei hij even ironisch, dat hij van gedachten was veranderd en dat het eerder lijkt of de totale hoeveelheid onzin toeneemt met de tijd. Dat is natuurlijk een boutade. Onzin is (nog) niet kwantitatief vast te leggen, maar Kurtz wilde hoe dan ook zeggen dat de onzin eigenlijk niet verdwijnt maar wel nieuwe vormen en gedaanten aanneemt, naargelang de mode of de omstandigheden.

Het is duidelijk dat bepaalde vormen van onzin minder aanspreken dan vroeger, terwijl er intussen nieuwe zijn opgedoken. Een overzicht van de belangrijkste stromingen.

Het paranormale

Toen SKEPP en soortgelijke organisaties werden opgericht, stond het paranormale centraal: ervaringen en praktijken waarvoor geen (normale) wetenschappelijke verklaring mogelijk leek. Zaken die vroeger als bovennatuurlijk werden aangeduid. In de praktijk omvat dit onderwerp een zeer ruim gebied. Het kan gaan om fenomenen gerapporteerd door mensen die ongetwijfeld ter goeder trouw zijn, zoals vreemde geluiden in “spookhuizen”, maar ook om “tovenaars” of “helderzienden” die veel geld verdienen aan charlataneske praktijken. Daartussen ook praktijken als pendelen, die misschien niet volgens iedereen met het bovennatuurlijke te maken hebben maar die even onverklaarbaar zouden zijn, mochten ze bestaan. SKEPP heeft daar vooral op twee manieren aandacht aan besteed. In de eerste plaats door de Sisyphusprijs. Mensen konden en kunnen nog steeds hun paranormaal vermogen laten testen en daar een groot bedrag aan verdienen als dat inderdaad objectief kan worden aangetoond. Dat niemand daar tot nu toe in geslaagd is, is geen reden om deze uitdaging stop te zetten. Het bevestigt de uiterste onwaarschijnlijkheid van dergelijke vermogens, maar toont evenzeer aan dat SKEPP wel degelijk bereid is ze te onderzoeken.

Daarnaast heeft SKEPP het geluk gehad om in zijn rangen een aantal goochelaars te tellen die het grote publiek bereiken en aantonen dat de paranormale vermogens waarover sommigen beweren te beschikken niet meer zijn dan goocheltrucs. Goochelaars als Marc Braem, die ooit het unieke, helaas nu verdwenen Illuseum openhield, en Gili, een mentalist met internationale reputatie, om onze meer recente aanwinst Tayson Peeters niet te vergeten. Ze kunnen de mensen overtuigen dat men veel gemakkelijker kan worden beetgenomen dan men denkt. Vandaag krijgt het paranormale minder ruchtbaarheid dan dertig jaar geleden. Dat neemt niet weg dat er nog een hele paranormale business bestaat. Het Internet wemelt van reclame voor helderzienden, “parapsychologen” die consultaties geven, paranormale genezers… maar ook cursussen parapsychologie. Opmerkelijk is dat de “spirituele beurzen” in Vlaanderen (met stands van mediums, pendelaars, genezers…) dit jaar ook hun dertigste verjaardag vieren. Voor 2020 waren dertien dergelijke beurzen voorzien, maar ook hier heeft Covid-19 een stokje voor gestoken…

Astrologie

In de ruime betekenis kan ook de astrologie en andere voorspelkunsten worden gerekend. Astrologie werd in de tweede helft van de vorige eeuw erg populair. Er waren niet alleen de dag- en weekbladhoroscopen. Astrologen werden door de media, ook de televisie, uitgenodigd om hun mening over allerlei onderwerpen te geven. Dat botste op grote weerstand bij astronomen en andere kenners van de natuurwetenschap. Het ging hier overduidelijk om een pseudowetenschap, een absurde magische praktijk vol paradoxen, gebaseerd op een verouderd wereldbeeld. Dat de astrologie, die in de 18de eeuw ooit werd aangeduid als de “grootste ziekte die de menselijke rede heeft aangetast”, zoveel aanhang kreeg in de tweede helft van de 20ste eeuw, leek een gevaarlijke trend.

Geen wonder dat de Amerikaanse skeptische organisatie CSICOP (nu CSI) ontstond naar aanleiding van het manifest Objections to Astrology uit 1976. En SKEPP had een voorloper in een groep amateurastronomen – waaronder schrijver dezes - die zich vooral met kritiek op de astrologie bezig hielden. Dat de astrologie geen enkele wetenschappelijke basis heeft, hoefde niet te worden aangetoond. Toch hebben de skeptici zich de moeite getroost om beweringen in die richting te onderzoeken. Leden van SKEPP hebben daar in het begin een bescheiden bijdrage aan geleverd.

De bekendste van die beweringen waren die van de Fransman Michel Gauquelin, die meende een “Mars-effect” in de geboortehemel van topsportlui te hebben gevonden. Het was op een door SKEPP georganiseerd Europees congres in 1995 dat voor de eerste en de laatste keer een groot debat over deze kwestie is gevoerd, met duidelijke conclusies. Tegenwoordig is de aandacht van het grote publiek voor de astrologie duidelijk verminderd, maar als praktijk is de astrologie allerminst verdwenen. Hoe gemakkelijk is het niet om via het Internet een astroloog te vinden of om zijn eigen horoscoop online te laten uitrekenen. Ongetwijfeld zijn er nog veel mensen die daar geld aan besteden. Maar de astrologie is toch heel wat minder salonfähig dan enkele decennia geleden. Je merkt ook spontaan kritische stemmen op sociale media als het over astrologie gaat. Toch zijn er tekenen dat de sterrenwichelarij opnieuw wat meer in de mode raakt. Waakzaamheid blijft geboden.

Alternatieve geneeswijzen

De kritiek op alternatieve geneeswijzen, of misschien spreken we beter van pseudogeneeskunde of kwakzalverij, is een van de grote wapenfeiten van SKEPP. En dat is opmerkelijk, omdat het veel delicater is dan de meeste van onze onderzoeksdomeinen. Veel mensen die een gebedsgenezer of een paranormaal genezer als een bedrieger beschouwen, hebben groot vertrouwen in een homeopaat of een acupuncturist. Daarenboven dienen onderzoek en tests van vermogens om mensen te genezen met de grootste omzichtigheid te worden aangepakt. Dit is in de eerste plaats een taak van artsen. SKEPP had het geluk Wim Betz tot zijn meest actieve leden te mogen rekenen. Door zijn ervaring als arts te koppelen aan een zeer kritische houding tegenover onzin, werd hij een internationale autoriteit inzake “kwak-kritiek”. Veel “alterneuten” (zoals hij ze noemde) hebben door hem kwade momenten beleefd. SKEPP heeft hiermee ongetwijfeld een leemte gevuld. Voor 1990 was het voor de media zelfs moeilijk een expert te vinden die zich kritisch over alterneuten uitdrukte. Artsen, hoogleraren en zelfs de Orde der Geneesheren (zoals die toen heette) waren daarover bijzonder terughoudend. Het optreden van SKEPP, ook al met de spectaculaire “zelfmoordacties” waarbij collectief homeopathisch vergif werd genomen, heeft de houding van het publiek tegenover de alternatieve geneeswijzen veranderd. De bijna vanzelfsprekende sympathie die de homeopathie enkele decennia geleden genoot, heeft een deuk gekregen. Niet dat de alterneuten geen patiënten meer over de vloer krijgen, maar er zijn nu meer mensen die openlijk durven zeggen dat de keizer geen kleren aan heeft. Zelfs artsen hadden daar vroeger problemen mee. Het valt op dat er nu beduidend meer artsen binnen SKEPP actief zijn dan dertig jaar geleden.

De wereld van het mysterieuze

Een ziekte die al lang over haar hoogtepunt heen is, is de ufomanie, het geloof dat onbekende vliegende objecten of ufo’s heel bijzondere dingen zijn. Meestal denkt men dan aan buitenaardse ruimtetuigen en als dat om een of andere reden niet zou kloppen, dan moeten ze nog veel meer bizar, ja zelfs paranormaal zijn. Eigenlijk kende het gedoe rond ufo’s een hoogtepunt rond 1970, om daarna geleidelijk uit de aandacht te verdwijnen (men kan zich afvragen of er een relatie was met de toenmalige maanreizen en de enorme belangstelling voor ruimtevaart die daarmee gepaard ging). Het was dan ook vreemd dat begin 1990, kort voor de oprichting van SKEPP, de wereld opgeschrikt raakte door een golf van ufo-waarnemingen in België (vooral dan boven de Oostkantons). Een en ander kwam vooral door het al te ijverig optreden van de Belgische ufologische vereniging SOBEPS, die er zelfs in slaagde samen te werken met de Luchtmacht. Daardoor werd in het buitenland de indruk gewekt dat ufo’s in België “officieel erkend” waren. Nog voor officieel te zijn opgericht, mocht SKEPP dat tegenspreken. De Belgische ufo-golf bleek echter een laatste stuiptrekking te zijn van een mode die nu helemaal verdwenen is. Min of meer serieuze ufologen doen vandaag nog de moeite om een correcte verklaring te zoeken voor vreemde waarnemingen aan de hemel. Sensationeel zijn die verklaringen allerminst. Enigszins parallel met de ufomanie was de belangstelling voor de boeken van Erich von Däniken en soortgenoten, met opvattingen dat de goden en andere wezens uit oude mythen eigenlijk buitenaardse ruimtevaarders waren die in een ver verleden de aarde beschaving en misschien zelfs de mens zelf hebben gebracht. Door hun gevorderde technologie zouden de piramides in Egypte en Midden-Amerika of de reuzenbeelden op het Paaseiland zijn gebouwd. Of er wordt geclaimd dat er op die oude gebouwen afbeeldingen van ruimtetuigen staan. Onhoudbare opvattingen, maar ze waren wel razend populair. Von Däniken is slechts de meest bekende van een hele reeks pseudoarcheologische auteurs en zijn succes zorgde voor navolging. Rond de tijd dat SKEPP werd opgericht lanceerde onze landgenoot Robert Bauval zijn beroemd geworden pseudowetenschappelijke theorie over de relatie tussen de Egyptische piramiden en het sterrenbeeld Orion. Anderen, zoals de Britse pseudowetenschappelijke veelschrijver Graham Hancock, bleven het thema verder uitspelen. Oude, beschavingen, Atlantis, buitenaardse wezens… de beweringen zijn al tientallen keren weerlegd. Maar ze zijn de wereld niet uit. Ze zijn zelfs vrijwel permanent te zien op televisiezenders als National Geographic Channel en History Channel, met series als Ancient Aliens, waar von Däniken en Bauval nog altijd aan het woord komen.

Ontkennende onzin

Maar niet alle onzin is onder een etiket van sensatie en occultisme te vinden. Er zijn ook die tendentieuze theorieën die vanuit een kwaadaardige achtergrond algemeen aanvaarde opvattingen bestrijden en ontkennen. Ten tijde van de geboorte van SKEPP was er nogal wat ophef over beweringen dat de jodenuitroeiing door de nazi’s zo niet een verzinsel, dan toch een grote overdrijving was geweest. Holocaustontkenners waren reeds decennia actief, maar in de jaren 1980 ontwikkelde zich een echt pseudowetenschappelijk negationisme. Ook aan Vlaamse kant was daar enige bedrijvigheid. SKEPP heeft daar wat aandacht aan besteed, onder meer door de allereerste Zesde Vijs (1996) toe te kennen aan de Holocaust-deskundige Gie van den Berghe, die dergelijke beweringen weerlegde, en tegelijk een boek met negationistische inhoud de allereerste Skeptische Put te geven. Hoewel er ook nu nog holocaustontkenners actief zijn, durft bijna niemand in Europa ze nog serieus te nemen. Zelfs extreemrechts neemt er, althans naar buiten toe, afstand van. Een ander soort negationisme laat intussen meer van zich spreken. Men kent het als creationisme, maar het gaat wel degelijk om het ontkennen of in diskrediet brengen van de wetenschappelijke evolutietheorie van Darwin, eerder dan van het leveren van positieve argumenten voor een schepping. De stroming kent veel invloed in de Verenigde Staten, onder druk van het christelijk fundamentalisme. België kent zo goed als geen toonaangevende creationisten, maar er komt wel wat propagandamateriaal overgewaaid uit Amerika en ook uit Nederland, waar de Evangelische Omroep en de daarbij aanleunende strenge protestantse groeperingen al lang aandacht aan het creationisme besteden. Daarnaast is er vooral onder de moslims veel afkeer voor Darwin en dat merkt men helaas ook bij Belgische moslims. Vanaf de eerste jaren na de eeuwwisseling is er ook in ons land nogal wat van creationisme te merken. Johan Braeckman en zijn voormalige medewerker Stefaan Blancke hebben er hun werk aan gehad.

Nieuwe onderwerpen, nieuwe modes

Terwijl de klassieke pseudowetenschappelijke disciplines nog altijd hun aanhang hebben, komen er een nieuwe bij. In de jaren na 1990 begonnen ze zich geleidelijk aan te manifesteren in de milieubeweging. Niemand zal ontkennen dat er milieuproblemen bestaan, maar het alarmisme waarmee er rond sommige problemen actie wordt gevoerd, doet de kritisch-rationele mens de wenkbrauwen fronsen. Een heel recent voorbeeld is het verzet tegen de installatie van het 5G-netwerk, nadat er enkele jaren geleden ook al een dergelijke stemming rond het 4G-netwerk bestond. Eigenlijk is dit een zoveelste variant op het thema van “stralingsgevaar”. In de eerste jaren van SKEPP stond het GSM-netwerk nog maar in zijn kinderschoenen maar was er veel hetze tegen de gevaren van hoogspanningsleidingen. Merkwaardig was dat het alarmisme gevoed werd door lieden die ook met (niet-bestaande) aardstralen bezig zijn. Wereldwijd was SKEPP een van de eerste skeptische organisaties – zo niet de eerste – om dit soort onderwerpen aan te kaarten. Op het eerder genoemde Europees Skeptisch Congres in 1995 was het milieu voor het eerst het hoofdthema. SKEPP ontstond op het moment dat de klimaatverandering een politieke kwestie werd. Er heerste rond dat onderwerp een zeker alarmisme, waarbij iedere grote storm als een gevolg van klimaatverandering werd beschouwd. Intussen zijn er meer dan voldoende bewijzen voor een antropogene opwarming van de aarde en voor de nefaste gevolgen daarvan.

We zien ook dat sommige alterneuten de onterechte angst tegen vaccinaties aanwakkeren om hun eigen zienswijze en praktijken te propageren. Nieuw is ook de rage van complotdenkers al zijn complottheorieën geenszins nieuw. In de vorige eeuw bestonden er enkele zeer gevaarlijke exemplaren van, zoals die over een joodse samenzwering. Maar sinds eeuwwisseling wordt het mode om zowat elk euvel toe te schrijven aan kwade bedoelingen van de overheid of van een of andere machtige lobby. Complotdenken is voor sommigen een hobby, zo niet een ziekte geworden. SKEPP heeft de vinger op de wonde willen leggen door aan de erg actieve complotdenker Peter Vereecke de Skeptische Put toe te kennen, maar dat zal de explosie van vermeende complotten niet tegenhouden. De sociale media verspreiden die theorieën met een snelheid die niet meer te volgen is. Om op de boutade van Paul Kurtz terug te komen: misschien neemt de totale hoeveelheid onzin niet toen, maar de verspreiding ervan verloopt in elk geval steeds sneller. Werk genoeg voor de komende dertig jaar.