Het verhaal van hydrochloroquine

Toen in december 2019 SARS-CoV-2, een nieuw coronavirus, opdook in de Chinese provincie Wuhan, stond de medische wereld in rep en roer. Het virus ging in een mum van tijd de wereld rond en mensen stierven bij bosjes. Op 11 maart 2020, de datum waarop de pandemie officieel gestart is, had het nieuwe virus al meer dan 4.000 overlijdens op de teller. Er was geen vaccin tegen SARS-CoV-2 noch medicatie tegen de nieuwe longziekte COVID-19. Internationaal werden de krachten gebundeld voor de ontwikkeling van een vaccin en ging men op zoek naar medicijnen tegen de longziekte. 

Tegelijkertijd werden bestaande medicijnen uitgetest voor de behandeling van patiënten die gehospitaliseerd werden met ernstige ademnood en andere verschijnselen door de infectie met SARS-CoV-2. Dat gebeurt wel vaker in noodsituaties. Een nieuw virus kan je bijvoorbeeld proberen te bestrijden met bestaande antivirale middelen. Tot de bestaande medicijnen die tegen covid getest werden, behoorde ook het antimalariamiddel Plaquenil® (hydrochloroquine of HCQ). HCQ wordt niet alleen gebruikt bij malaria, maar is ook nuttig bij sommige vormen van reuma en lupus, twee chronische aandoeningen waarvoor geen genezende behandeling bestaat. 

Compassionate use

In 2020, bij het begin van de pandemie, werden in totaal meer dan honderd bestaande geneesmiddelen opgelijst die mogelijk een effect zouden kunnen hebben op het nieuwe coronavirus COVID-19. Dat gebeurt natuurlijk niet lukraak. Deze medicijnen werken volgens een mechanisme dat theoretisch ook bij covid zou kunnen werken. HCQ bijvoorbeeld, is in staat om virusreplicatie te verhinderen. Naast HCQ werden ook andere antimalariamiddelen en antivirale middelen – onder andere medicijnen voor hiv – getest op patiënten met covid. 

Het gebruik van geneesmiddelen voor ziekten waarvoor het geneesmiddel niet werd ontwikkeld, is toegestaan in geval van nood, wat zoveel wil zeggen als bij ernstige ziekten waarvoor (nog) geen behandeling bestaat. Men noemt dit compassionate use of ‘geïdentificeerde medische nood’. Bij offlabel gebruik van een geneesmiddel, m.a.w. voor een indicatie die niet in de bijsluiter vermeld staat, moeten artsen uiteraard zeer zorgvuldig te werk gaan. In België nam het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) in 2020 maatregelen om HCQ gecontroleerd te verdelen over een aantal ziekenhuizen waar het werd uitgetest, opdat de beschikbaarheid van het middel voor patiënten die het echt nodig hebben – voor hun reuma of lupus bijvoorbeeld – niet in het gedrang zou komen.

Gehypet door antivaxers

In 2020 vonden Chinese onderzoekers in een studie bij een beperkte groep patiënten dat HCQ een gunstig effect heeft op covid. Ook enkele laboratoriumexperimenten suggereerden dat. Het nieuws werd opgepikt en meteen ook opgeblazen door diverse media, zoals dat toen met veel nieuws over covid ging. De antivaxbeweging maakte er echter een zaak van om HCQ naar voor te schuiven als de ideale behandeling voor covid-19, zogezegd moedwillig doodgezwegen door de farmaceutische industrie en de overheden omdat er met dit ‘oude medicijn’ amper geld te verdienen viel. 

Dat discours werd ondersteund door de Franse microbioloog Didier Raoult, die zich wel zeer enthousiast uitliet over de Chinese bevindingen met HCQ. Raoult is een bekende Franse arts gespecialiseerd in infectieziekten. Hij is tevens een controversieel figuur, die in het verleden al betrapt werd op publicatiefraude (hij had geknoeid met een experiment), en aangeklaagd werd voor onaangepast gedrag op de werkvloer, waaronder bedreigen van personeelsleden, seksuele intimidatie en vernederingen. Desalniettemin werd hij lid van de Franse covidadviesraad, waar hij snel ontslag nam omdat hij botste met de visies van de andere leden. Raoult bleef HCQ naar voor schuiven als dé remedie voor de behandeling van covid. Daarover maakt hij zelfs een YouTube-filmpje, getiteld ‘Coronavirus: game over!’. Volgens hem is covid een heel gemakkelijk te behandelen longinfectie, waarvoor we reeds een goedkoop medicijn (HCQ) hebben. 

Overigens deed Didier Raoult zelf ook een studie¹ met HCQ, waarin zes covidpatiënten behandeld werden met de combinatie van HCQ en een antibioticum: na een week waren ze alle zes ‘virusvrij’. Ondanks deze zeer beperkte methodologisch zwakke studie (zes patiënten is niks), werden de resultaten breed uitgesmeerd in de media. De bevindingen werden onder meer gepromoot bij Fox News als dé behandeling tegen covid met 100% succes. Dat gebeurde in het televisieprogramma van complotdenker Tucker Carlson (de man die onlangs Poetin mocht interviewen over de oorlog in Oekraïne). Enkele dagen na die uitzending verklaarde Donald Trump dat HCQ “een van de belangrijkste gamechangers is in de geschiedenis van de geneeskunde.” 
Het liep storm voor HCQ. Wereldwijd raakte de voorraad op en kochten mensen het medicijn massaal online om zelf hun covidinfectie te behandelen.

Geen effect, wel schade

Tegen het einde van 2020 was als duidelijk dat HCQ zo goed als geen effect heeft op het verloop van covid. Dat werd bevestigd in grote gecontroleerde studies met duizenden patiënten. Bovendien bleken de nevenwerkingen niet min: potentieel gevaarlijke hartritmestoornissen bij verzwakte patiënten. In de VS waarschuwde de Food & Drugs Administration (FDA) ervoor geen HCQ te gebruiken bij covid. Daartegen werd geprotesteerd. Kwatongen beweerden dat ‘de FDA met opzet de bewijzen van HCQ bij covid achterhield, ten voordele van duurdere vaccins, waardoor honderdduizenden mensen het leven lieten’. Het tegendeel blijkt waar. 

In januari 2024 publiceerde een Franse onderzoeksgroep van de Universiteit van Lyon dat het massaal verkeerde gebruik van HCQ bij covid levens gekost heeft in Europa en de VS: volgens hun berekeningen 16.990². Ernstig zieke covidpatiënten die met HCQ behandeld werden, hebben 11% meer risico om te overlijden, zo bleek uit 44 vergelijkende studies uit zes landen. HCQ kan namelijk vooral bij ouderen – de groep die kwetsbaar is voor ernstige covid – ernstige hartritmestoornissen veroorzaken. 

Dat een bestaand en veilig geneesmiddel voor malaria en sommige vormen van reuma, in het begin van de pandemie werd uitgetest voor covid, is zoals gezegd niet ongewoon. Met goede opvolging wist men al in het eerste jaar van de pandemie dat deze compassionate use van HCQ een slechte keuze was. Hetzelfde geldt voor een rits aan andere medicijnen: ze werkten niet. Door toedoen van de antivaxbeweging bleef HCQ echter in the picture, gingen artsen twijfelen en werden ziekenhuizen onder druk gezet om het toch voor te schrijven. En dat heeft veel mensenlevens gekost.

Voetnoten

1.  Gautret P, Lagier JC, Parola P,.., Raoult D. Hydroxychloroquine and azithromycin as a treatment of COVID-19: results of an open-label non-randomized clinical trial. Int J Antimicrob Agents. 2020 Jul;56(1):105949.
2. Pradelle A, Mainbourg S, Provencher S, et al.Deaths induced by compassionate use of hydroxychloroquine during the first COVID-19 wave: an estimate. Biomedicine & Pharmacotherapy 2024;171:116055

Marleen Finoulst is gewezen huisarts, journalist en ondervoorzitter van SKEPP. Ze is hoofdredacteur bij Gezondheid en Wetenschap en geeft lezingen over kritisch omgaan met gezondheidsinformatie.