Nocebo, het vervelende broertje van placebo

Overdosis placebo

Enkele jaren geleden publiceerde een vakblad een gevalsstudie van een 26-jarige man die werd binnengebracht op een spoedgevallendienst na een suïcidepoging. De man had, na een fikse ruzie met zijn ex-vriendin, een overdosis pillen ingenomen: hij slikte in één keer 29 pillen van een experimenteel medicijn tegen depressie waarvoor hij deelnam aan een klinische studie. Bij aankomst in het ziekenhuis was hij zo slap als een vod, hij ademde zwaar, zweette overvloedig en dreigde het bewustzijn te verliezen. Zijn polsslag was te hoog (110) en zijn bloeddruk gevaarlijk laag: 80/40. In de daaropvolgende uren slaagden de artsen erin zijn bloeddruk te verhogen tot 100/62 na toediening van 6 liter fysiologische zoutoplossing, maar de polsslag van de man bleef te hoog (106). De arts-onderzoeker die betrokken was bij de klinische studie werd erbij gehaald, om meer te weten te komen over de effecten van het experimentele antidepressivum waarvan deze jongeman een overdosis had ingenomen. De onderzoeker vertelde de onfortuinlijke patiënt dat hij in de controle-arm van het onderzoek zat en dus placebo-pillen gekregen had. Een overdosis placebo dus… In een mum van tijd normaliseerde zijn bloeddruk en zakte de hartslag tot 80 slagen per minuut.

Verwachtingen

Geloven in de werking van een medicijn of therapie verklaart voor een belangrijk deel de kracht ervan. Het verklaart bijvoorbeeld waarom niet-conventionele therapieën toch werken, terwijl er geen enkele werking is aangetoond. Omgekeerd veroorzaken negatieve verwachtingen soms ongewenste effecten die niets met het middel te maken hebben en werkt een behandeling minder goed wanneer men er weinig vertrouwen in heeft. Wie geen hoge pet op heeft van producten van ‘big farma’, ervaart vaak meer nevenwerkingen. Negatieve verwachtingen kunnen ook de efficiëntie van geneesmiddelen verminderen, zeker op subjectieve parameters zoals pijn. In een studie met een krachtige opioïde (van morfine afgeleide) pijnstiller verdubbelden positieve verwachtingen het pijnstillend effect, terwijl negatieve verwachtingen dit effect bijna teniet deden. Bij pijnstillers kan het nocebo-effect net zo krachtig zijn als placebo. Nocebo - het woord is afgeleid van ‘nocere’, dat ‘schaden’ betekent – houdt niet alleen verband met negatieve verwachtingen ten aanzien van een therapie of een therapeut. Ook persoonlijkheid speelt een rol. Angstige mensen hebben er vaker mee te kampen, zeker als de zorgverstrekker gewaarschuwd heeft voor mogelijke nevenwerkingen: die krijgen ze dan meestal ook. Pessimisten blijken gevoeliger voor het nocebo-effect dan optimisten, blijkt uit onderzoek. Wantrouwen tegenover een bepaalde therapie, kan zelfs nevenwerkingen in hand te werken die nooit eerder geregistreerd zijn. Het HPV-vaccin (humaan papillomavirus) dat beschermt tegen baarmoederhalskanker veroorzaakt soms gynaecologische klachten bij meisjes wanneer de moeders negatieve gevoelens uitten over deze aanbevolen vaccinatie. Negatieve verhalen, bij elkaar gegoogeld door een zoekende patiënt, kunnen op dezelfde manier afbreuk doen aan werkzame therapieën. Ook de arts die het middel voorschrijft draagt een stukje verantwoordelijkheid. Prijst hij de therapie aan of uit hij zijn twijfels? Fronste zij haar wenkbrauwen tijdens het voorschrijven? Vertrok hij zijn schouders? We zijn zonder het te beseffen gevoelig voor dergelijke signalen. In positieve en in negatieve zin.

Bronnen

Panes S, Villier C, Mallaret M. The nocebo effect of drugs. Pharmacology Research & Perspectives 2016;4:e00208 Berezow A. The man who overdosed on placebo. ACHS. org April 23th, 2018