Geneeskrachtige kristallen: de feiten achter de mythe

Er zijn al sieraden gekend van meer dan 7000 jaar oud, wellicht zijn de eerste exemplaren nog ouder. Vroeger waren juwelen nog meer dan nu omhuld door het magische: ze dienden als amulet of talisman tegen allerlei boze krachten. Edelstenen spraken door hun kleur, schittering en vooral hun zeldzaamheid nog meer tot de verbeelding. Het is dan ook niet verwonderlijk dat men aan deze prachtige stenen magische en geneeskrachtige krachten toeschreef. Ook vandaag de dag hullen kristallen zich in de mystieke sfeer. Kristaltherapie, een typisch newagefenomeen, blijkt opnieuw trendy en hip. Op het internet vind je duizenden YouTubefilmpjes terug waarin edelsteenconsulenten de bijzondere krachten van kristallen aanprijzen. De webshops en workshops zijn niet te tellen. En deze workshops zijn op een mum van tijd volzet.

Geschiedenis

De fascinatie en geloof in de bovenzintuiglijke eigenschappen van edelstenen laat zich doorheen de geschiedenis illustreren. Zo begroeven de oude Egyptenaren hun doden met kwartskristallen om de transitie naar het dodenrijk te vergemakkelijken. Ze maakten ook allerlei brouwsels met kwarts voor medische toepassingen. De grote Griekse filosoof Plato (ca. 427- 347 v.Chr.) geloofde in de theorie dat de planeten en sterren in verval geraakte materie omzetten in prachtige edelstenen. Deze edelstenen behielden de invloed van deze sterren en planeten. In de Materia Medica, hét naslagwerk voor geneeskunde over een periode van 1600 jaar, schreef de Griekse arts, farmacoloog en botanicus Pedanius Dioscorides (ca. 40-90 n.Chr) uitvoerig over de helende werking van edelstenen. Hij werkte als arts voor het Romeinse leger ten tijde van keizer Nero. Het is algemeen bekend dat Romeinen hun huis niet verlieten zonder beschermende amuletten te dragen. De Duitse abdis Hildegard von Bingen (1098-1179) was niet alleen één van de grootste vrouwelijke denkers van haar tijd, maar ook een virtuoze componist. Daarnaast was ze ook gekend als auteur van mystieke werken. In haar boek Physica, beschreef ze uitvoerig over 24 edelstenen en hun geneeskrachtige effecten. Zo wordt er onder andere over saffier vermeld: “Wie sloom is en intelligent wil zijn, moet in nuchtere staat regelmatig met zijn tong aan een saffier likken, omdat de warmte en kracht van de edelsteen, in combinatie met het speekselvocht, de schadelijke sappen die de intelligentie aantasten, zullen verdrijven. Op die manier zal de mens een goede intelligentie verkrijgen.” Ook vandaag prediken aanhangers het geloof in de bijzondere eigenschappen van kristallen. Mede door beroemdheden als Victoria Beckham, die een rozenkwarts in haar handtas draagt, en zangeres Adele die tijdens elk optreden een lapis lazuli bij zich heeft, is kristaltherapie terug van weggeweest. Dankzij succesvolle influencers is kristaltherapie erin geslaagd om het imago van de geitenwollensokkencultuur van de jaren ’70 van zich af te schudden.

Kristaltherapie

Kristaltherapie is een alternatieve geneeswijze die stenen en kristallen gebruikt om te genezen. Volgens deze behandelwijze is ons lichaam een energieveld waarin zeven chakra’s te vinden zijn, die zorgen voor de verdeling van de “energie” (zie kader) over het lichaam. Iedere chakra heeft zijn eigen eigenschappen en kleur. Velen geloven dat een ziekte of klacht, fysiek of mentaal, vaak begint door een verstoring in één of meerdere chakra’s, waardoor de energie niet goed meer kan stromen. De idee achter kristaltherapie is dat de energievibraties van de stenen inwerken op de natuurlijke vibraties van het lichaam om zo het evenwicht te herstellen. De klant ligt neer op een bed en de stenen worden op de chakra-punten van het lichaam geplaatst. Daarna moet de klant in alle rust mediteren zodat de stenen hun helende werk kunnen doen. In het beste geval hebben ze kunnen genieten van een deugddoend dutje. Dat hadden ze thuis ook kunnen doen en het had hen dan geen geld gekost. Wat opvalt, is dat er geen consensus is. Sommige therapeuten spreken van zeven chakra’s, andere weer van negen. De kristallen die gebruikt worden verschillen van therapeut tot therapeut. De kristaltherapie past perfect in het plaa tje van de new age, een stroming die zich in de jaren zeventig in westerse landen heeft ontwikkeld en een gamma aan spirituele of religieuze overtuigingen en praktijken behelst. Het is een reactie op de traditionele monotheïstische religies waar men zich niet meer in terug kan vinden en ook op  materialisme,  rationalisme  en  individualisme. Problemen worden op een gevoelsmatige en intuïtieve manier aangepakt waarbij men zich afkeert van de traditionele geneeskunde en wetenschap. Onnodig om te zeggen dat er een groot gevaar schuilt in het geloof dat alles wat natuurlijk is, ook beter zou zijn. De natuurlijke methode is zacht en lief met respect voor het individu. Het lichaam geneest zichzelf wel. Dat de alternatieve geneeskunde een miljarden business is, wordt blijkbaar vergeten. Handelaars zijn zeer bedreven in vaagheid en bovendien ligt de eindverantwoordelijkheid volgens hen altijd bij de klant. In het boek, De bijzondere kracht van helende stenen, van Gisela Schreider, een Duitse medische journaliste worden vele tientallen stenen met daaraan toegeschreven helende eigenschappen behandeld. Deze auteur is voorzichtig en maakt de lezer er op attent ‘dat bij ernstige aandoeningen altijd en onmiddellijk medische hulp moet worden ingeroepen. Ook bij lichte klachten moet de huisarts ingeschakeld worden wanneer zich naar enige tijd geen verbetering voordoet’. Behalve deze raadgevingen, behandelt het boek de helende eigenschappen van ruim tachtig stenen voor ongeveer een honderdtal aandoeningen in de brede zin van woord. Zo wordt bijvoorbeeld voor aids alle stenen aanbevolen die het weerstandsvermogen versterken met in het bijzonder barnsteen, die dan best direct op de huid wordt gedragen. Ook voor kanker zijn er geschikte stenen en zo wordt een ketting van zwarte of gemengd gekeurde toermalijnen aangeraden. Een sugiliet kristal, een lilakleurige ijzer-titaansilicaat, steeds in de hand houden is ook efficiënt. De groei van tumoren zou in het beginstadium tot staan kunnen gebracht worden door middel van een opgeplakte sarder, een ijzersilicaat. En tot slot nog dit voorbeeld: de auteur beweert dat vaak werd vastgesteld dat een ketting van toermalijn het voortschrijden van multiple sclerose duidelijk vertraagt en zelfs tot stilstand brengt. Het wekt wel verbazing op dat mevrouw Schreider, nota bene van beroep een medische journaliste, zich niet realiseert dat haar medische raadgevingen bij haar lezers catastrofale gevolgen kan en zal hebben. En als zij dan uiteindelijk toch een arts raadplegen, kan het in vele gevallen te laat zijn. En in de gids, Geneeskrachtige stenen voor lichaam en geest, van Julia Labacher, waarin een vijftigtal ‘geneeskrachtige’ stenen aan bod komen, staat achteraan in het boek deze disclaimer: ‘Dit boek is met grote zorg samengesteld. Er kan echter geen garantie op resultaat worden gegeven. De schrijfster en de uitgever zijn niet aansprakelijk voor eventuele schadelijke gevolgen door het opvolgen van aanwijzingen in dit boek.’

De argumentatie van de aanhangers

Over de helende werking van kristallen hebben de aanhangers weinig twijfels. Volgens hen voelen ze de kracht en het hoeft niet bewezen te worden. Kristallen zouden je in balans brengen. Ze zorgen dat je energie beter gaat stromen en dat blokkades in het lichaam uit de weg geruimd worden. Als je dan vraagt wat er concreet bedoeld wordt met stromen en blokkades, krijg je een wollige uitleg die nergens op slaat. De energie waar men naar verwijst, is puur metaforisch en mythisch. Sommige voorstanders beweren dat het spirituele energie is. Net daarom kan het niet wetenschappelijk onderzocht worden. Deze mysterieuze energie kan levende dingen beïnvloeden, wat de basis is van dit geloof. Het geloof in de helende werking van edelstenen houdt al duizenden jaren stand. Een typisch argument dat je vaak hoort is dan ook: Als het niet zou werken dan bestond het niet meer. Het heeft zijn nut al bewezen. Argumenten die hier tegen in gaan komen in dovemans oren terecht. Iets dat magisch en bovenzintuiglijk is, kan je nu eenmaal niet wetenschappelijk benaderen. Toen ik ooit eens in discussie ging met een aanhanger en kritische vragen begon te stellen, liep hij plots weg. Hij zei dat hij niet wou besmet worden door mijn negatieve energie.

Critici worden beschouwd als negatieve, koude, rationele mensen die moeilijk kunnen omgaan met onverklaarbare verschijnselen. Mensen met oogkleppen die niet willen openstaan voor de wonderen van deze wereld. Spelbrekers die de magie uit de wereld willen halen. ’Alles moet toch niet verklaard worden?’ Ze vinden het zielig dat critici het licht niet zien zoals zij. Ze beschouwen zich zelf als verlicht en bevrijd door de “waarheid”. Aanhangers stellen vaak dat je moet openstaan voor de helende kracht van kristallen, je moet erin geloven want anders werkt het niet. Zo kan men zich indekken als de vooropgestelde resultaten niet behaald worden, en de “schuld” bij de (gedupeerde) klant leggen. De favoriete uitleg en uitweg van kwakzalvers en goeroes. De Amerikaanse televisievedette Kim Kardashian beweert dat helende kristallen haar geholpen hebben om over een gewapende overval in Parijs te geraken. Jammer genoeg hebben de krachten van de edelstenen die in haar gestolen juwelen zaten haar niet kunnen beschermen tegen deze zeer traumatische overval.

Moeras aan beweringen

Wat ook hier opvalt is dat er geen algemene consensus is voor de helende werking van één welbepaalde steen. Het lijkt wel alsof de drager zelf mag invullen waar de steen goed voor is. De ene bron zegt bijvoorbeeld dat diamant goed is tegen blaren, hoofdpijn en ischias, terwijl een andere bron zegt dat diezelfde steen goed is tegen stress en vermoeidheid. Als een steen echt zou werken tegen een welbepaalde kwaal, dan is dat toch universeel? En dan zou in alle handleidingen dezelfde kwaal bij dezelfde steen moeten horen. De beweringen zijn meestal erg vaag, zo wordt bijvoorbeeld vaak beweerd dat stenen zuiverend werken. Maar wat zuiveren ze dan? Het bloed? De lever? De geest? Allemaal zeer onduidelijk, en niet altijd zonder gevaar. Zo promoot Goop, de website van de Amerikaanse actrice Gwyneth Paltrow de helende werking van kristallen, zonder daarbij enige onderbouwde gezondheidsclaims te kunnen voorleggen. De actrice kwam al zwaar onder vuur te liggen voor misleidend gezondheidsadvies en haar bedrijf kreeg een boete van 115.000 pond voor het verspreiden van niet-onderbouwde en dus mogelijk misleidende gezondheidsinformatie.

De wetenschap

Er is al uitvoerig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de helende werking van stenen, maar er is geen enkel onderbouwd bewijs dat het effectief werkt. De zeldzame, individuele succesverhalen zou je dus kunnen toeschrijven aan het placebo-effect. Professor psychologie Christopher French en collega’s Lyn Williams en Hayley O’Donnell van de Universiteit van London hebben een onderzoek uitgevoerd naar de bewering dat kristallen krachten en invloed hebben wanneer ze worden vastgehouden. Er werd gevraagd aan een groep vrijwilligers om te mediteren met kristallen uit newagewinkels. Sommige vrijwilligers kregen nepstenen in handen zonder het te weten. Ze kregen ook boekjes met uitleg over de sensaties die ze zouden kunnen ervaren van de kristallen. Het resultaat was dat er geen verschil is tussen de bevindingen van de vrijwilligers onderling. Net als de proefpersonen met de echte kristallen beweerden ook de proefpersonen met nepstenen verhoogde energieniveaus en beter spiritueel welzijn te ondervinden. Van de 80 deelnemers aan het onderzoek beweerden er slechts zes geen sensatie te ervaren. Dit bewijst nogmaals dat het tussen de oren zit en niet in de stenen. Het is dus wetenschappelijk bewezen dat kristallen niet kunnen genezen. Wat wel empirisch vastgesteld kan worden is dat de portefeuille van de klant veel leger geworden is.

Conclusie

In essentie geven handelaars in helende kristallen hun klanten een bijzondere ervaring. Het gevoel van uniek te zijn. Ze spenderen gemiddeld meer tijd aan de klant dan een dokter, ze luisteren goed en op basis van de informatie die ze vergaren, verkopen ze jou stenen met magische krachten die alleen jou kunnen helpen. Ik wil niet beweren dat alle handelaars bewust misleidende informatie geven, er zijn er zeker bij die er zelf in geloven en het oprecht goed menen. Handelaars in geneeskrachtige stenen raden op hun websites hun klanten meestal aan om de behandeling die de dokter voorschrijft te volgen. De edelstenen zouden gewoon de medicatie en therapie versterken door de energie van de steen zelf.

In die zin is het vrij onschadelijk om in de helende werking van edelstenen te geloven. Wellicht heeft het ook te maken met een gevoel van onmacht. Als een geliefde erg ziek is, moet je noodgedwongen machteloos toekijken. Buiten morele steun en verzorging kan je weinig doen. Maar misschien kan je de zieke een helende steen schenken onder het motto ‘baat het niet dan schaadt het niet’. Dat is een zeer menselijke reactie.

Ik heb gelukkig nog nooit iemand moeten overtuigen om naar de dokter te gaan als het er echt op aankwam. Op enkeling na ben ik met niemand in contact gekomen die echt dacht dat edelstenen alleen zware ziektes zoals kanker konden genezen. Het gevaar bestaat er echter wel in dat men bepaalde klachten eerst tracht te genezen met stenen alvorens een dokter te raadplegen. Zo gaat kostbare tijd verloren.

Ik merk dat ik de laatste tijd de vraag of ik in de geneeskracht van edelstenen geloof veelvuldiger krijg dan in het begin van mijn carrière. Mensen zijn duidelijk op zoek naar zingeving, naar iets wat hoop biedt in een verder kille en materiële maatschappij. Misschien is er zelfs een groot deel van de klanten, die als het er echt op aankomt, geen echte gelovers zijn. Ze willen gewoon meegaan in de romantiek van een sprookje. Als escapisme. Mensen willen in bezit zijn van een eigen stukje magie. Tot slot wil ik eindigen met één van mijn favoriete citaten: “Het is belangrijk om een open geest te hebben, maar niet zo open dat je hersens op de grond vallen.” (Prof. Walter Kotschnig)

Naschrift: corona

Al vroeg in de coronacrisis verschenen op het internet berichten die kristallen promoten om je direct en indirect te beschermen tegen het virus. De meeste gaan wel niet zo ver om te beweren dat er een steen is die je direct kan beschermen tegen het COVID-19 virus. Ze doen het wel via een omweg. Er worden namelijk vooral kristallen aangeprezen die het immuunsysteem zouden versterken zoals onder andere zwarte toermalijn, bergkristal, robijn en carneool. De redenering is dat wie een sterk immuunsysteem heeft, niet kan besmet geraken. Gelukkig wordt er meestal ook vermeld dat je de voorschriften van de artsen nauwgezet moet volgen en dat kristallen een aanvullende bescherming geven. Ik was zeer aangenaam verrast door de aanpak op de website Etsy. Bij wijze van onderzoek had ik in de zoekfunctie van de site, kristallen die bescherming bieden tegen het corona virus ingetikt. Er verscheen onmiddellijk een informatiepagina over covid-19 veiligheid. Etsy wil er alles aan doen om hun klanten te beschermen tegen foute medische informatie. Hun team verwijdert zonder pardon onmiddellijk producten die claimen te beschermen tegen het virus. Ook andere onjuiste medische informatie wordt weggehaald. Ze doen ook een oproep aan de bezoekers van de site deze soort onjuistheden op de site te melden. Ook op Pinterest werd deze zoekopdracht op dezelfde wijze geblokkeerd. Op Goop, de website van Gwyneth Paltrow is het deze keer de wetenschap die het haalt. Er wordt met grote nadruk vermeld dat je de aanbevelingen van de artsen nauwgezet moet opvolgen. Op een foto van Paltrow die rond ging op het internet, was ze te zien met mondmasker en chirurgische handschoenen. Misschien is ze dan toch niet zo zeker van haar zaak als het erop aankomt. In de facebookgroep groep Healing Chrystal group worden onwetenschappelijke en zweverige opmerkingen door de beheerder van de groep verwijderd en zeer duidelijk gemaakt dat men in de eerste plaats de medische voorschriften moet volgen en dat kristallen alleen niet werken. Dat was ook mijn ervaring met de anderen van dit soortgelijke facebookgroepen die ik volg. In sommige groepen werd er gezwegen over het coronavirus. Het is in ieder geval een opluchting dat als het er op aan komt de meesten hun gezond verstand gebruiken. Maar natuurlijk zullen er altijd wel mensen zijn die vasthouden aan de geneeskrachtige werking van kristallen. De Nederlandse Voxpop-presentator Roel Maalderink  voerde telefonische gesprekken met een vijftal webshopverkopers van stenen die beschermen tegen covid-19. Ondanks het feit dat er nog geen vaccin bestaat, beweerden 3 van de 5 uitbaters met grote overtuiging dat hun stenen alternatieve geneesmiddelen waren tegen corona. De steen die ze in de eerste plaats aanbevelen was shungiet, een gesteente dat gevonden wordt in Shunga (Rusland). Shungiet zou een reeks van zeer geneeskrachtige eigenschappen hebben. Het mineraal ook wel de steen van het leven genoemd, zou beschermen tegen elektromagnetische en andere straling , het immuunsysteem versterken en een antibacteriële en antivirale werking hebben. Dat laatste zou dan beschermen tegen het coronavirus. Door de steen te dragen of in water te leggen en daarna het water te drinken zou je beschermd zijn. Een tweede steen die werd aangeprezen was heliotroop die je beter zou helpen te herstellen van operaties en ziekten in het algemeen. En dan is er nog de auraspray met etherische oliën en edelstenen. Vernevel deze spray tot   twee of drie keer per dag en creëer op die manier een beschermend auraschild van minstens anderhalve meter dat het corona virus op een afstand zal houden.

Totaal onverantwoord om dit te verkondigen, het geeft een vals gevoel van veiligheid. Mensen nemen een groot gezondheidsrisico voor zichzelf en anderen. Maalderink vroeg of hij zijn geld bij wijze van garantie kon terugkrijgen als hij toch ziek zou worden van het virus. En het antwoord was een duidelijke en niet misverstane nee. Ook hier rinkelt de kassa vrolijk verder. Eén van de vrouwelijke verkopers deed haar beklag dat ze haar producten niet op Facebook durfde zetten, want dat werd dan onmiddellijk verwijderd onder impuls van de medische maffia. Dit wil zeggen dat er krachtige en niet-aflaatbare pogingen worden ondernomen om deze levensgevaarlijke onzin te stoppen. De Amerikaans tv-persoonlijkheid Spencer Pratt vindt het nodig om een meme van zichzelf te verspreiden met de boodschap: ‘Ik heb hier friggin remedie voor Corona Virus, met wijd opengesperde ogen in tie-dye T-shirt met een kristal in de hand.’ Het is niet helemaal duidelijk of hij het echt meent, maar aangezien hij zelf een groot aanhanger is van kristaltherapie, is dat wel waarschijnlijk. En op zijn meme is er bovendien een niet zo subtiele link naar zijn eigen kristalwinkel. Het is op zijn minst ongepast om in coronatijd je business op deze manier te promoten. Dan snap je de ernst van de zaak niet. Een artikel gepubliceerd op de Engelse online krant Mail Online vermeldt dat een holistische winkel in Sydney zware kritiek kreeg omdat ze beweren dat ze het coronavirus kunnen voorkomen. Op een bord aan de ingang van de winkel staat namelijk geschreven, dat de ziekte te voorkomen is met reiki, kristallen en etherische oliën. Op de Nederlandse website van Elohim wordt een speciaal samengesteld ondersteuningspakket tegen het coronavirus aan geboden. Het kost 54 euro, een koopje want het is afgeprijsd van 74 euro.De volgende dag was het al uitverkocht. Het bestaat uit twee soorten tincturen (een oplossing van kruiden of harsen in ethanol) die zouden inwerken op de chakra’s en twee trommelstenen. Zwarte toermalijn die angst en spanning wegneemt en een rutielkwarts waarbij de rutielnaalden in de kwarts inwerken op de longen en luchtwegen. Voor mensen die al besmet zijn met het virus raden ze een healingsessie op afstand aan met één van hun consulenten. Er wordt niet gegarandeerd dat de klant geen last meer zal hebben van het virus, maar het zal wel makkelijker worden. De consulenten zijn dat misschien toch ook niet zo zeker van hun zaak aangezien de sessie op veilige afstand gebeurt. En er wordt niets vermeld over het consulteren van artsen, het wassen van de handen en het houden van de nodige afstand. Terwijl ik de website bekijk, verschijnt er in de rechterbenedenhoek met grote regelmaat meldingen van klanten van over het hele land die aankopen in hun winkelmandje leggen. Als je dit allemaal mag geloven, dan doen ze gouden zaken. En tot slot staat in de nieuwsbrief ook nog een gouden tip van grootmoeder hoe een ruimte virusvrij te maken: enkele druppels etherische tea trea oil (theeboomolie) in een spuitfles met water in de kamer vernevelen volstaat om diverse virussen uit de lucht te halen.

(Revisie door auteur op 17/04/2021)

Bronnen:

Birgit Günther, Bestimmungstabellen für Edelsteine, Synthesen, Imitationen, (Verslagbuchhandlung Elisabeth Lenzen verbesserte auflage 1988)

Walter Schumann, Tirions gids van Edelen Sierstenen,(Tirion Natuur vijfde druk 1988)

Walter Schumann, Gids van Edel- en Sierstenen, (Tirion Natuur negende herziene druk 2006)

Walter Schumann, Complete natuurgids mineralen, (Zuidnederlandse uitgeverij 1998)

Walter Schumann, Stenen en mineralen verzamelen,(Tirion 1997)

Hoge raad voor diamant, Cursus boeken opleiding gemmologie. (studiejaar 1995)

Eddy Vleeschdrager, Hardheid 10 Diamant, (Ortelius series 1995)

Ted Themelis Mogok, Valley of Rubies and Sapphires, (Millennium Edition 2000)

Artis uitgeverij, Edelstenen, (1976)

Cyril Aldred, Juwelen van de Farao’s, (Unieboek bv, Bussem 1978)

Uitgeverij Zomer & Keuning – Ede/ Antwerpen, Kleur, (1981)

Gisela Schreider, De bijzondere kracht van helende stenen, (Zuidnederlandse uitgeverij 2008)

Susanne Steinem, Patch Blue mystery The story of the Hope diamond, (National museum of natural history Smithsonian institution -NMNH/Abrams 1999)

Desmond Morris, De magische kracht van amulet, mascotte en talisman, (Van Holkema & Warenhof 2000)

Raymond JL Walters, The power of gemstones, (Chartwell Books inc 1996)

Michael Gienger, Joachim Goebel De Genezende Kracht Van Water En Edelstenen, (Altamira-Becht 2010)

Julia labacher, Gids Geneeskrachtige stenen voor lichaam en geest, (Tirion- Baarn tweede druk 2003

Websites:

http://www.acam.be/

https://www.hrdantwerp.com/nl

https://www.allstones.nl

https://www.gemrockauctions.com

https://sciencebasedmedicine.org

Artikels en bronnen:

De Standaard, Voor genezing moet je echt niet bij kristallen zijn

De tijd Sabato, Waarom de wereld in de ban is van spriritualiteit

The Sun,‘Healing’ crystals loved by celebs such as Adele and Kim Kardashian are mined by kids in war-torn countries and fund terrorism

Elle, De Werking Van Edelstenen

Vice, A Cynic’s Search for the Truth About Healing Crystals

Bio:

Claire Moens (Antwerpen 1971) Juweelontwerpster en SKEPP-lid

Plastische kunsten aan het Sint-Lucas Instituut te Gent (1988-1990) en daarna specialisatie in de juweelkunst aan de Academies voor Schone Kunsten te Antwerpen en Sint-Niklaas (1990-1994).

Verdere volmakingcursussen aan de Hoge Raad voor Diamant (Graduate Gemmologist) (1995)

Claire Moens Jewel Design werd opgericht in 1997. www.clairemoens.be