De Magie van het gezond verstand

"Maar gebruik toch eens je gezond verstand!" Dat wordt dan gezegd door iemand die denkt dat gezonde verstand te bezitten tegen iemand die het duidelijk niet gebruikt heeft. Toch is dat gemakkelijker gezegd dan gedaan, want wat is dat "gezond verstand"? Is het afgaan op je waarnemingen? Je wordt nochtans, hoog opgeleid of niet, heel gemakkelijk in de luren gelegd door je zintuigen, door een gebrekkige kennis van de feiten of een totale onbeholpenheid met waarschijnlijkheidsrekening. Moet je een natuurwetenschappelijke opleiding gehad hebben of moet je een stevige theoretische basis hebben? 81% van de Fransen gelooft dat de ontwikkeling van de wetenschappen leidt tot vooruitgang van de mensheid terwijl 58% van diezelfde Fransen meent dat de astrologie een wetenschap is. Opleiding of beroep maken niet zo heel veel uit, tussen mannen en vrouwen zijn er marginale verschillen.

Dat is wellicht de reden waarom mensen denken dat verre sterrenbeelden menselijke karakters bepalen, dat UFO's bezoekers zijn uit de ruimte, dat er spoken bestaan, dat sommige mensen gedachten kunnen lezen, de toekomst voorspellen of zieken kunnen genezen door handoplegging, dat sommigen probleemloos een priem door hun tong kunnen steken of lepeltjes doen buigen zonder ze aan te raken.
Niet zozeer al die onzin zelf is fascinerend, als wel het feit dat zoveel mensen er blijkbaar geloof aan hechten. In De magie van het gezond verstand doen Charpak en Broch een zeer geslaagde poging om die twee vliegen in één klap te raken.

Henri Broch doceert aan de Universiteit van Nice. Hij bezet er de leerstoel Kritische Evaluatie en stampte er het vak Zetetica (van het Grieks: tot onderzoek geneigd) uit de grond. Georges Charpak won de Nobelprijs natuurkunde in '92 en werkt bij de CERN in Genève. Beide zijn dus gepokt en gemazeld in een nuchtere kijk op de dingen en voeren al jaren een speels maar ernstig gevecht tegen allerhande vormen van onzin. Ze willen het gezond verstand een ruggensteun bieden, maar beseffen dat het gezond verstand gemakkelijk in de luren kan gelegd worden door handige charlatans die dat al dan niet bewust en al dan niet met slechte of goede bedoelingen doen. Puttend uit hun jarenlange praktijkervaring verzamelen ze in dit boek vele praktische tips, trucs en experimentjes om jezelf te oefenen in het in de luren leggen. Hoe je een sleutel in iemand anders' broekzak kan verbuigen. Hoe je water kan vinden met een pendel. Hoe je in de lucht kan zweven. Hoe je met blote voeten over gloeiende sintels kan lopen. Hoe je net zo goed de toekomst kan voorspellen als een beroepsastroloog. Hoe je helderziend kan worden. Hoe je gedachten kan communiceren op afstand.
Ondertussen leer je spelenderwijs hoe onze waarneming ons in het ootje kan nemen. En hoe puur toeval rare effecten kan hebben. Met een beetje kansberekening kom je al een heel eind. Om te verklaren hoe je juist die persoon tegen het lijf loopt waar je net aan gedacht hebt. Hoe dromen vliegtuigrampen kunnen voorspellen. Hoe je het aangezicht van de duivel kan zien in de vlammen die uit de WTC-torens sloegen. Het is net niet wat mensen dikwijls zeggen:"Dat kan toch geen toeval zijn?" Het is inderdaad precies dat: toeval.

Bij wijze van voorbeeld: Stel dat een programma door 1 miljoen kijkers bekeken wordt. (Tien miljoen kijkers voor een paranormaal programma als Mystère op TF1 was geen uitzondering.) Een medium is daarin te gast en die gaat bewijzen dat hij gloeilampen met pure concentratie en bovennatuurlijke kracht kan doen doorbranden. Hij roept de kijkers bloedserieus op om vijf of zes lampen aan te steken. Dat betekent dat gedurende het hele programma van een uur 5 tot 6 miljoen lampen gaan branden. Neem nu nog dat een aantal mensen niet mee doet of vroegtijdig het licht uitdoet om elektriciteit te besparen: 2 miljoen lampen branden een uur lang. De gemiddelde levensduur van een gloeilamp is 1000 uur. Tijdens de uitzending branden lampen van alle mogelijke leeftijden. De spreiding: 2000 lampen zijn vrijwel nieuw en hebben nog 1000 uur te gaan, 2000 lampen hebben nog 999 uur voor de boeg, 20000 nog 998, enzovoort … 2000 lampen hebben nog 2 uur te gaan, 2000 gaan het in de loop van het volgende uur begeven. Op een uur tijd branden dus in ieder geval 2000 lampen door, tovenarij of niet. Geen wonder dus als er tijdens en na de uitzending telefoontjes binnenlopen dat de kracht van het medium tot in iemands huiskamer is doorgedrongen.

Een vraag die zich opdringt: waarom worden al die bovennatuurlijke gaven altijd voor zulke onbenullige doelen ingezet? Waarom doen ze er niets nuttigers mee dan lepels buigen of lampen doorbranden? Waarom detecteren ze geen gifgassen of doen ze lampen niet juist langer branden met minder energieverbruik? Waarom voorspellen ze niet wie waar welke aanslag zal plegen of waar Bin Laden verborgen zit? Waarom bieden die wichelroedelopers zich niet aan om anti-persoonsmijnen op te sporen, als hun methode zo goed werkt? Waarom vinden helderzienden nooit die vermiste personen terug? Waarom is er nog hoofdpijn als het wijwater van Lourdes zo goed werkt? Waarom leggen die superintelligente wezens van andere planeten ons nooit eens iets interessants uit, over hoe we de honger en de armoede in de wereld kunnen oplossen bijvoorbeeld, in de plaats van naïeve vredesboodschappen te sturen? Waarom vliegen ze niet op hun vliegend tapijt naar de States en nemen ze toch maar een Boeing 747?

Maar geloof maakt blind en veel paranormaal begaafden of alterneuten geloven rotsvast in hun gaven of hun methoden. Zo zien ze de kronkels niet meer van de doolhof waarin hun gedachten en vermeende waarnemingen hen heeft gelokt. En hetzelfde geldt natuurlijk voor de goedgelovige toeschouwers of slachtoffers.
Maar wat doe je eraan? Om te beginnen helpt het om te beseffen dat, hoe kritisch en sceptisch ook, je er altijd kan ingeluisd worden. Hoe meer je dus van deze fenomenen, trucs, zinsbegoochelende gebeurtenissen en relevante statistiek afweet, hoe minder kans dat je op drift geraakt. Hoe meer je weet, hoe minder je jezelf kan wijsmaken. Vergelijk het met het invullen van een kruiswoordraadsel. In het begin kan alles nog, heb je veel vrijheidsgraden. Een getal met vier letters kan nog vanalles zijn: twee, drie, vier, vijf, acht of tien. Als de eerste letter een V is, blijven er nog twee over. Als de eerste een V en de laatste een R is, blijft alleen VieR over. Wetenschap is een procedure waarmee zo veel mogelijk onbekende parameters worden ingevuld en storende of vertekenende factoren (waaronder de menselijke fantasie of beïnvloedbaar waarnemingsvermogen) uitgeschakeld worden. Maar hoe goed je dat ook doet, er blijven, wat Broch en Charpak met een nogal ongelukkige term de "parapsychoten" noemen, mensen die al dan niet bewust mysteries creëren of in stand houden, ook nadat een deugdelijke verklaring allang gegeven is. Ze blijven beweren dat bepaalde UFO's nog steeds onverklaarbaar en mysterieus zijn, terwijl degelijk onderzoek allang een verklaring gevonden heeft. De wetenschappers hebben hun rug nog niet gekeerd of de parakwieten gaan gewoon door met hun prietpraat. Ze ontkennen en negeren de feiten. Ze doen niet wat echte wetenschappers wél doen als hun hypothese ontkracht wordt: van mening veranderen en hun standpunt herzien. Zo geven Broch en Charpak het mooie voorbeeld van de wonderbaarlijke marmeren sarcofaag van Arles-sur-Tech. Daarin zou zich op wonderbaarlijke wijze water verzamelen. Ze staat buiten tegen een kerkmuur en metingen hebben ondertussen uitgemaakt dat hemelwater door de poreuze steen insijpelt. De aanhangers van het mysterie beweren in hoogoplopende discussies dat er een afdak boven de sarcofaag staat waardoor de regen niet op het deksel ervan kan vallen en dat de wetenschappelijke uitleg dus nonsens moet zijn. Iedereen die de moeite doet om te gaan kijken zal geen afdak vinden, de "gelovers" zien een afdak dat er niet is en maken er hun wonderlijke verhaal geloofwaardiger mee voor mensen die niet beter weten.
Dit boek is belangrijk omdat het voor het eerst in het Nederlands op toegankelijke en niet rabiate manier, speels en humoristisch, zonder sarcastisch of verbeten te worden een lans breekt voor het gezond verstand. Het is goed dat nu en dan iemand zich blijft verzetten tegen onzin en flauwekul. Want die houdt mensen dom. Niet alles is waar. Ook niet alles wat wetenschappers beweren is waar, omdat het wetenschappers zijn. Niet alles wat de goegemeente goed vindt, is ook waar of juist. Je verlaten op "autoriteit" beknot je eigen vrijheid en onafhankelijkheid.

Een borreltafelhypothese is nog geen wetenschappelijke werkhypothese. Straffe verhalen verdienen straffe bewijzen. Gezond verstand moet je oefenen, net zoals je spieren oefent. Dit boek is daarbij een uitstekende handleiding. Kritisch denken en blijven twijfelen zijn fundamenten van de wetenschap. Maar ook in het leven van alledag komen ze zeer goed van pas. Doe het, maar doe het met je gezond verstand.

Geerdt Magiels is bioloog, filosoof en redactielid bij Skepp

Magie van het gezond verstand. Wetenschap, wonderen en paranormale verschijnselen verklaard
Georges Charpak en Henri Broch
Standaard Uitgeverij 
199 blz,