Raak niet besmet met onzin en laat ons de "virale" verspreiding van kletskoek over het coronavirus tegengaan

De laatste dagen puilt de mailbox van SKEPP uit met vragen naar het waarheidsgehalte van allerlei berichten, beweringen en bagger. Die worden meestal gepubliceerd op de sociale media. Zelfs voor ervaren sceptici en moedige factcheckers dreigt een overdosis informatie. Het lijkt ons belangrijk om in deze kwestie enkele handvatten aan te reiken, en op te roepen tot een algemene waarheidszin. Net wanneer je denkt dat deze crisis niet erger hoeft te worden, verzamelen zich immers de aasgieren.

Het was te verwachten dat de adepten van de alternatieve geneeskunde van zich zouden laten horen. Toch is er op dat gebied weinig nieuws onder de zon. Zoals de bekende oneliner zegt: “There's no such thing as conventional or alternative or complementary or integrative or holistic medicine. There's only medicine that works and medicine that does not”. Of deze types en hun campagnes gedreven worden door een oprecht geloof in vreemde theorieën dan wel louter winstbejag, laten we aan het oordeel van de lezer over. Het belangrijkste is dat hun claims onjuist zijn en in veel gevallen potentieel gevaarlijk.

Gorgelen met kruiden, azijn of zelfs bleekwater zal je niet beschermen. Tien seconden de adem inhouden leert je… helemaal niets. Niet-gevalideerde zelftests die slinkse zakenlui voor honderden euro’s te koop aanbieden (en verdacht veel op een zwangerschapspredictor lijken) zijn waardeloos.

“Het probleem is niet het virus, maar de angst in je hoofd”, raaskalt een ‘energetisch therapeut’ via gerichte advertenties - uiteraard kan ze ons daar tegen betaling van af helpen. Enorme hoeveelheden vitamine C zul je gewoon uitplassen, en dat legt de supplementenindustrie geen windeieren. In een bizar maar moedig bericht gaf de Franse homeopathiereus Boiron zowaar toe dat er geen plaats is voor haar behandelingen bij covid19-ziekte - beter laat dan nooit.

Maar niet enkel in de wereld van de zogenaamd alternatieve geneeskunde borrelt het. De uniek menselijke eigenschap om patronen te herkennen en theorieën te formuleren, die ook onze wetenschappers en beleidsmakers drijft, kan behoorlijk uit de hand lopen. Complotdenkers allerhande, zowel in de marge van de samenleving als hogerop (we hoeven de specifieke staatshoofden niet bij naam te noemen) verspreiden de meest waanzinnige verklaringen voor de huidige crisis.

De Russen, China, Bill Gates, kwaadaardige kabouters of andere machthebbers zouden achter deze crisis zitten en daarbij de meest grimmige technieken niet schuwen. Anderen menen dat er helemaal geen virus rond de wereld reist, of betwijfelen dat ziektes überhaupt door kiemen veroorzaakt kunnen worden (!). Weer anderen weigeren hun mondmaskers en handschoenen aan zorgverleners te doneren, omdat ze menen dat dit onderdeel uitmaakt van een complot om de bevolking uit te dunnen. 

Zowel eerder 'linkse' als 'rechtse' groepen gebruiken hun typische denkschema's om het werk van allerlei duistere machten te ontwaren. Tijdens deze crisis die de hele samenleving treft, achten deze lui het blijkbaar nuttig om verdeeldheid te zaaien en paranoia te verspreiden. In Zuid-Korea werden corona-uitbraken gelinkt aan het  gedrag van sektes die het niet zo nauw namen met de maatregelen. Ook de antivaccinatielobby (die van de dodelijke terugkeer van de mazelen) roert zich, en dat nog vóór er een vaccin bestaat – sterk.

Wie denkt dat de hoeveelheid angst en paranoia in de samenleving op een maximum zit, vermijdt beter het parallelle universum van de complotdenkers en andere toogexperts.
 

Al te menselijk

Ook onze zorgverleners en wetenschappers aan en achter het front kunnen bijdragen aan het probleem. Ze staan onder enorme druk en riskeren bij de zwaarst getroffenen van deze crisis te belanden. Het gebrek aan kwaliteitsvolle gegevens over dit nagelnieuwe virus noopt tot uitzonderlijke maatregelen.

De niet-aflatende stroom vragen van patiënten en burgers en het om de haverklap veranderen van allerlei richtlijnen zorgt dat ook zij soms het noorden kwijt zijn en bedenkelijk advies kunnen verstrekken. Dat zien we in overleggroepen voor en door professionals. Daar worden al te vaak verwijzingen naar niet-wetenschappelijke technieken gedeeld, en manke redeneringen uitgewerkt.

Artsen die de allerzieksten verzorgen zijn genoodzaakt protocollen in te voeren en behandelingen toe te passen waarvan ze niet zeker zijn of die wel zinvol zijn. Wetenschappers, die anders maanden over hun data zouden nadenken en discussiëren, publiceren in allerijl hun voorlopige data of nieuwe hypotheses om mee te zoeken naar een oplossing. Vanuit hun bewonderenswaardig engagement zijn ze soms evenwel iets te voortvarend in hun communicatie naar het brede publiek. Omdat een klein leger journalisten alle ontwikkelingen op de voet opvolgt, raken deze relatief kleine nieuwtjes en theorieën al gauw buiten proportie uitvergroot.

Voorbeelden hiervan zijn de heisa rond ontstekingsremmers of bloeddrukmedicijnen. Dat is natuurlijk geen flagrante pseudowetenschap. Vaak gaat het om al te enthousiaste gevolgtrekkingen uit onvolledige gegevens, die mensen nodeloos kunnen beïnvloeden. Genuanceerde richtlijnen van enkele pagina’s worden al gauw gereduceerd tot kopieerbare oneliners, met alle gevolgen vandien.

Hierdoor worden drukbezette artsen overstelpt met vragen van burgers, die vaak nog weinig met het oorspronkelijke onderzoek te maken hebben. Hoopvolle gegevens over een geneesmiddel leiden binnen de kortste keren tot - jawel - onverantwoord hamsteren. Ook kwakzalvers en oplichters doen graag aan cherry picking, en lichten vaak enkele woorden uit deze berichten die goed in hun kraam of businessplan passen. “The devil can cite scripture for his purpose”, wist Shakespeare.
 

Tips & Tricks

Is een bewering te mooi om waar te zijn, of te absurd om te geloven? Dan is dat waarschijnlijk ook zo. Zoals kosmoloog Carl Sagan zei: “Extraordinary claims require extraordinary evidence”. Is dat bewijs afwezig, dan schort je je positief oordeel beter even op. In de wetenschappelijke argumentatie, waaronder de geneeskundige, zijn individuele gevallen of getuigenissen bijna nooit van betekenis.

Op links als “Deze man bestreed covid-19 door elke dag…” of “Een CEO legt uit hoe hij zijn buurman …” hoef je niet te klikken. Ook “een vriend van een vriend die iemand kent op het ministerie”, is meestal een bedenkelijke bron. Kijk bij alle aangeprezen behandelingen na welk (financieel) belang kan spelen, en of het niet ingaat tegen basisprincipes van de wetenschap. De komende weken zullen ongetwijfeld allerlei ‘doorbraken’ gelanceerd worden, hopelijk niet zonder kritische benadering.

Raadpleeg daarom, wanneer u nood heeft aan informatie, bij voorkeur een aantal betrouwbare bronnen. Daarbij denken we bijvoorbeeld aan www.gezondheidenwetenschap.be, www.info-coronavirus.be, www.factcheck.org/a-guide-to-our-coronavirus-coverage, de Check-berichten op VRT NWS, etc.

Niet omdat deze organisaties een decretale onfeilbaarheid genieten of een uitzonderlijk soort experten tewerkstelt, maar omdat ze zich – zo goed als mogelijk – beroepen op de beste data die op elk moment beschikbaar is. Op basis daarvan formuleren zij standpunten die vanuit de huidige stand van de wetenschap redelijk lijken. Wetenschap is teamwork en onderhevig aan een continue verbetering. De kans dat een illustere enkeling plots deze puzzel oplost, is klein.
 

Gezond verstand

Laat ons naast de redelijke voorzichtigheid teruggrijpen naar het gezond verstand. Laten we hieronder ook een meer antieke interpretatie van gemeenschapszin (sensus communis) verstaan. Zet je gezonde scepsis tegenover de overheden even op stand-by en hou je aan de richtlijnen - vooral wat isolatie en hygiëne betreft.

Net zoals we elkaar niet met het virus proberen te besmetten, zo moeten we ook de ‘virale’ verspreiding van kletskoek tegengaan. Die taak kunnen we niet overlaten aan een handvol experts, die nu al amper kunnen slapen. Door een beleefd bericht, liefst met een link naar betrouwbare bronnen, naar je misleide vriend of kennis te sturen kun ook jij je steentje bijdragen. Tegen de zwendelaars zelf kun je iets minder beleefd zijn.

De redacties van klassieke media zijn meestal bereikbaar voor suggesties en verbeteringen. Dat is geen kwestie van betweterij of muggenziften, maar van actief, constructief burgerschap. Ervaren complotdenkers kun je misschien niet overtuigen, twijfelaars meestal wel. We staan voor een ongelooflijke uitdaging, die we samen zullen moeten overwinnen. Een ‘guerrilla van de waarheid’ is onlosmakelijk verbonden met deze oorlog.

Het laatste wat we nu moeten doen is tijd, geld en energie verspillen aan kwakzalvers, oplichters en malloten. Want dat gaat levens kosten.