Jongeren kritisch leren omgaan met gezondheidsinformatie

In 2022 krijgen kinderen hun eerste smartphone op gemiddeld 8,4 jaar. Aanvankelijk kijken ze vooral filmpjes, spelen ze games of luisteren ze naar muziek. Rond 10 à 12 jaar komen daar allerhande activiteiten bij die gerelateerd zijn aan onderhouden van sociale contacten. Tot ze op 13 jaar zelf actief worden op diverse sociale-mediakanalen. Dat blijkt uit het Apestaartjaren-onderzoek dat Mediawijs tweejaarlijks organiseert over het mediagebruik van Vlaamse kinderen en jongeren. Mediawijs is het Vlaams Kenniscentrum Digitale en Mediawijsheid van de Vlaamse overheid (mediawijs.be). 

Voortgaan op het buikgevoel

Jongeren groeien op met digitale media. 23% vindt zichzelf verslaafd aan sociale media en 34% minst er wel eens slaap door. De Apestaartjaren-bevraging leert dat jongeren veel vertrouwen hebben in hun eigen kennen en kunnen op sociale media, maar slechts een minderheid is zich ervan bewust dat nepnieuws bedoeld is om te misleiden. Onderzoek van de Arteveldehogeschool uit 2018 en 2019, bij respectievelijk 641 en 1090 studenten tussen 15 en 24 jaar, over jongeren en fake news, toont dat zeer weinig jongeren in staat zijn om (nep)nieuwsartikels correct in te schatten als echt of fake. De meesten hebben wel al gehoord van fake news en weten ook min of meer wat het inhoudt, maar slechts weinigen zijn in staat om het kaf van het koren te scheiden. Wanneer jongeren gevraagd werd om zes nieuwsartikels in te schatten als waar of onwaar, slaagt slechts drie procent daarin. Zelfs een artikel dat al gefactcheckt werd door verschillende media, bestempelen twee op de vijf studenten onterecht als waar. Driekwart van de jongeren vertrouwt op eigen logica, achtergrondkennis of buikgevoel om in te schatten of nieuws echt of fake is. Zes op de tien checken wel eens een bron bij twijfel en de helft vertrouwt op de kwaliteit van het bericht om de juistheid in te schatten. Weinig jongeren zijn op de hoogte van tips die helpen om nepnieuws te ontmaskeren. 

De algoritmen van social media

De traditionele media, waar niet de gebruikers, maar journalisten de inhoud bepalen, verliezen steeds meer terrein. Het vertrouwen in deze media neemt af. En niet alleen bij jongeren. Van alle Vlamingen is nog slechts 12% bereid om te betalen voor nieuws, zo blijkt uit het Digital News Report 2020 van Mediawijs. De interesse in nieuws mag dan wel heel groot zijn, men informeert zich liever online. Jongeren gebruiken hiervoor vooral sociale-mediakanalen. Daarbij beseffen ze niet altijd dat sociale media commerciële bedrijven zijn die volgens bepaalde algoritmen werken die voorspellen wat de gebruiker leuk en interessant vindt. Het doel van social media is reclameboodschappen gerichter sturen naar een bepaald doelpubliek om sneller en meer winst te maken. Heel slim bedacht, maar met kwalijke neveneffecten. Wanneer je als socialemediagebruiker vooral informatie te zien krijgt die bij jouw profiel past, krijg je stilaan de indruk dat de meeste mensen denken zoals jij of leuk vinden wat jijzelf leuk vindt. Door dit algoritmesysteem word je minder met andere visies geconfronteerd en word je minder uitgedaagd om andere meningen te leren kennen of kritisch te denken. 

Gezondheidsnieuws

De opkomst van digitale media heeft de gezondheidsgeletterdheid niet verbeterd, blijkt uit studies van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg en Sciensano (2019). Integendeel. De informatiegolven beuken in tegen het gezond verstand. Sinds de coronacrisis is bijvoorbeeld het wantrouwen in vaccins vooral toegenomen. Tegenstrijdige berichten over gezondheid die ons via allerlei kanalen overspoelen, voeden het wantrouwen in de wetenschap. De doorsneeburger weet niet meer wat een gezond ontbijt is of dat je geen extra vitaminen hoeft te slikken in de winter. Een Europees onderzoek (2020) bij scholieren toont dat jongeren niet uitmunten op het gebied van gezondheidsgeletterdheid. Cijfers voor Vlaanderen geven aan dat 12,6% van de scholieren ondermaats scoort, 74,3% middelmatig scoort en slechts 13,1% het goed doet. De grootste moeilijkheden zijn het vinden van online gezondheidsinformatie, het beoordelen van de betrouwbaarheid ervan en het toepassen van die gezondheidsinformatie in hun dagelijks leven. 

Educatief pakket Gezond Geweten voor secundair onderwijs

Om jongeren kritisch te leren omgaan met gezondheidsinformatie die ze via (sociale) media tegenkomen, ontwikkelde Gezondheid en Wetenschap, van het Belgisch Centrum voor Evidence-Based Medicine, samen met Mediawijs het lespakket Gezond Geweten voor scholen en leerkrachten van het secundair onderwijs.

Geïnteresseerden kunnen het lespakket volledig gratis downloaden via de website van Gezondheid en Wetenschap: https://www.gezondheidenwetenschap.be/educatief-pakket-gezond-geweten

Wat is gezondheidsgeletterdheid?

Gezondheidsgeletterdheid betekent voldoende kennis in huis hebben om informatie over gezondheid te vinden, te begrijpen, te evalueren en te assimileren, om vervolgens in het dagelijkse leven keuzes te kunnen maken of beslissingen te kunnen nemen die de gezondheid ten goede komen. Wie niet weet wat een gezonde levensstijl precies inhoudt of waar je met welke gezondheidsproblemen terechtkan, kan daar moeilijk naar handelen. Beperkte gezondheidsvaardigheden of een lage gezondheidsgeletterdheid gaan hand in hand met een ongezondere levensstijl. Bijvoorbeeld: meer roken, ongezondere voeding, minder lichaamsbeweging, niet ingaan op uitnodigingen voor preventief onderzoek (vb. de brief voor de jaarlijkse controle bij de tandarts links laten liggen), bijsluiters niet begrijpen, medicatie te vroeg stopzetten, geld uitgeven aan producten die veel beloven en niets doen (vb. pillen die een platte buik beloven of slankmakende koffie…) tot geloven dat die pot multivitaminen je gebrek aan groenten en fruit wel zal compenseren. Om al die redenen ontwikkelen mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden vaker chronische ziekten, hebben ze frequentere en langere ziekenhuisopnames, maken ze meer gebruik van nooddiensten en minder van preventieve screeningsonderzoeken. Hoe beperkter de gezondheidsgeletterdheid, hoe lager de levenskwaliteit en hoe korter de levensverwachting.

Bronnen

• https://www.mediawijs.be/nl/artikels/hoe-gaan-jongeren-om-met-fake-news

• Gezondheidsgeletterdheid: welke lessen trekken uit de ervaring van andere landen? Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg. KCE Reports 322A (2019)

• Gezondheidsenquête 2019. Sciensano

• Finding high-quality health information on the internet. Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWIG Germany), 31 Jan 2019.

• Y. Wanga, M. McKeeb, A. Torbica, D. Stuckler. Systematic Literature Review on the Spread of Health-related Misinformation on Social Media. Social Science & Medicine 2019;240:112552