“De allerbelangrijkste realisatie van de geneeskunde”

Is het toeval dat dit boekje net nu verschijnt, nu iedereen het over vaccineren heeft?

‘De eerste hoofdstukken voor dit boekje werden al begin 2018 geschreven. Aanleiding was de terugkeer van vergeten infectieziekten in de Westerse wereld, door toenemende vaccinatietwijfel. Er waren uitbraken van difterie en mazelen bijvoorbeeld. En in Japan werd de vaccinatiecampagne met het HPV-vaccin, dat beschermt tegen baarmoederhalskanker, stopgezet onder druk van de publieke opinie die zwichtte onder de verhalen van hersenaantasting en verminderde vruchtbaarheid van gevaccineerde meisjes. In werkelijkheid is de sterfte door baarmoederhalskanker in landen waar goed gevaccineerd wordt, tot 80% verminderd. De Wereldgezondheidsorganisatie die de vaccinaties wereldwijd begeleidt, had een goed decennium geleden nog als doel gesteld om mazelen uit de wereld te helpen, iets wat tot nu toe enkel gelukt is met het pokkenvirus. Door de antivax-bewering dat het mazelenvaccin autisme zou veroorzaken, zakte in sommige landen de mazelenvaccinatiecampagne (met het vaccin tegen mazelen – bof – rubella) als een pudding in elkaar. Vooral in het Verenigd Koninkrijk, waar de Britse chirurg Andrew Wakefield de kwakkel over autisme en vaccinatie in de wereld zette. Het mazelenvirus kon weer lelijk huishouden en doet dat nog steeds, met tienduizenden doden per jaar, wereldwijd.’

‘Genoeg aanleiding dus voor dit boekje. Maar het project raakte ondergesneeuwd door ander werk. Tot de coronapandemie de wereld in haar greep kreeg. Onder aanmoediging van andere SKEPP’ers, die bij de boekenreeks betrokken zijn, hebben we dit boekje eindelijk afgewerkt, met twee artsen, tijdens de lockdown. Uiteraard hebben we veel aangevuld met informatie over het coronavirus en de -vaccinatie.’

Het boekje begint met een historisch overzicht van vaccinatie als middel van de strijd tegen besmettelijke ziekte. Niet iedereen lijkt te beseffen hoeveel onheil die ziekten aanrichtten. Zo lees ik dat de pokken alleen al in vorige eeuw – toen die ziekte werd uitgeroeid dankzij vaccinatie - een half miljard mensen hebben gedood. Dat is veel meer dan alle oorlogen van die eeuw samen! Kunnen we daaruit afleiden dat vaccins wellicht de grootste weldoeners van de mensheid zijn?

‘Voor mijn part is vaccinatie de allerbelangrijkste verwezenlijking van de geneeskunde. Unicef schat dat vaccins jaarlijks twee tot drie miljoen mensenlevens redt. Al kan je dat natuurlijk nooit goed weten, omdat je simpelweg niet weet hoeveel mensen ziek zouden worden zonder vaccinatie. Het is ook het beste middel waarover we beschikken tegen virusziekten. Voor bacteriële infecties hebben we meestal antibiotica. Antivirale middelen bestaan er amper.’

De manier waarop vaccins worden ontwikkeld, is met de tijd sterk veranderd. Verklaart dat de snelheid waarmee de vaccins tegen COVID-19 zijn gerealiseerd?

‘Niet helemaal. Normaal gezien duurt het jaren om een vaccin te maken. Het vorige record stond op conto van het mazelenvaccin dat in vijf jaar tijd ontwikkeld werd. De eerste COVID 19 -vaccins waren er in minder dan één jaar. Daar zijn verschillende verklaringen voor: (1) de farma-industrie kreeg alle middelen om in te zetten op het uitdokteren van COVID-vaccins, waardoor er meer dan honderd in ontwikkeling zijn (waarvan slechts een deel de eindmeet haalt); (2) kandidaat-COVID-vaccins kregen prioriteit: dossiers van andere kandidaat-geneesmiddelen werden aan de kant geschoven, wanneer een beloftevol COVID-vaccin op de proppen kwam; (3) alle administratieve rompslomp en obstakels werden weggewerkt: concreet betekent dit een versnelling van enkele jaren; (4) tienduizenden vrijwilligers stonden klaar om kandidaat-vaccins te testen zodra die veilig genoeg bleken. Overigens is de baanbrekende mRNA-technologie al enkele decennia gekend van een ander domein, namelijk therapeutische kankervaccins. Tot slot: er was van in het begin een ongeziene samenwerking tussen internationale groepen wetenschappers, zo was de genetische code van het nieuwe coronavirus in een mum van tijd geïdentificeerd.’

Als je de weerstand tegen vaccinatie ziet, dan vraag je je af: hebben de antivaxbeweringen dan zoveel invloed, of dienen ze meer als voorwendsel voor het bevestigen van een onderhuids vooroordeel dat al bestond? Anders gezegd: is men bang voor vaccinaties omdat er onzin over circuleert, of is het precies die angst die de onzin bevordert?

‘Dat is een goede vraag. Bij de échte antivaxers zie je dat er ook erg veel (andere) complottheorieën circuleren. Daar gaat het vermoedelijk om mensen die sowieso al vatbaar zijn voor dit soort denkpatronen en erg wantrouwig zijn tegenover overheden en de wetenschap. De literatuur hierover suggereert ook meer en meer dat mensen vooral op zoek gaan naar ideeën die hun reeds vooraf bestaande overtuigingen bevestigen. Niettemin zorgt die kleine groep antivaxers met hun gekke ideeën en agressieve campagnes ervoor dat heel veel “gewone” mensen ook berichten over bepaalde bijwerkingen ter ore komen. Ook wanneer ze de overgrote meerderheid van de onnozele theorieën van de echte antivaxers niet aanhangen, kan het wel zijn dat er iets blijft hangen. Hoewel dit één van de vele verkeerde volkswijsheden is, denken jammer genoeg te veel mensen nog steeds dat waar rook is, toch wel ergens vuur moet zijn.’

In het boek wordt er dan ook op gewezen dat het zoeken op Internet de twijfelaars leidt naar zulke gekke ideeën. De zogenaamde “fabeltjesfuik”.

‘De vraag of er nu méér extreme meningen zijn of méér polarisatie bestaat dan vroeger, is controversieel. Gekke ideeën zijn immers van alle tijden, en hebben in de hele menselijke geschiedenis al politieke impact gehad. Maar het lijkt er op dat de cognitieve bugs van ons brein – zoals bijvoorbeeld het veel vlotter bevestigen dan ontkrachten van de eigen mening (de bekende confirmation bias) - door de opkomst van het internet nog een duwtje hebben gekregen. Heel wat sociale media en zoekmachines werken immers met algoritmen die je precies laten zien waar je van houdt. Hoewel dit uiteraard vooral met advertenties te maken heeft, is aangetoond dat we ook nieuwssites krijgen voorgeschoteld die het best passen bij wat de Techbedrijven al van je weten. Er zijn zelfs alternatieve Wiki’s (naar het model van Wikipedia) met bijvoorbeeld een politiek erg rechtse of linkse insteek. Wie dus bijvoorbeeld al wat flirt met alternatieve geneeskunde en andere verkeerde ideeën over ziekte en gezondheid, zal bij het opzoeken van informatie over vaccins dus veel vlugger in antivax-groepen belanden. Een libertaire Amerikaan uit de zuidelijke staten die niet hoog oploopt met de overheid en haar verplichtingen, zal bij het zoeken naar informatie over mondmaskers veel meer anti- dan pro-stukken onder ogen krijgen. Enzovoorts. Hoewel dit zeker niet de enige factor is die speelt bij het ontstaan van vaccintwijfel, zijn deze “informatiebubbels” toch een aspect waar beleidsmakers en skeptici rekening mee moeten houden.’

De laatste tijd is er veel te doen over nieuwe varianten van het coronavirus – nu en in de toekomst – en de efficiëntie van de bestaande vaccins. Kan dat op termijn geen bedreiging zijn voor de geloofwaardigheid van vaccinaties? Men zou kunnen geloven dat het zoiets is als dweilen met de kraan open?

‘De bestaande coronavaccins zijn zeer efficiënt, met een werkzaamheid die groter is dan de meeste andere bestaande vaccins. Het is uiteraard mogelijk dat in de toekomst virusvarianten opduiken waartegen de huidige vaccins minder goed zullen werken. Dan hebben we mogelijk een nieuwe prik nodig met een aangepast vaccin. De werking zal niet op nul vallen: de huidige vaccins zullen nog gedeeltelijk werken, waardoor COVID-19 waarschijnlijk een nieuwe, maar minder dodelijke luchtweginfectie zal worden.’

‘Met het griepvirus zijn we dat al gewoon: het griepvirus verandert ieder jaar zodanig dat we ieder jaar een nieuw griepvaccin nodig hebben. Dat aanvaarden we ook. Mocht het ooit zo ver komen met het coronavirus, dan zullen we dat uitleggen. Dat is gelukt voor griep, dat zal ook lukken voor corona. Correct informeren waar de wetenschap staat, dat zullen we blijven doen.’

Interview: Tim Trachet