Alternatieve oogheelkunde: de Batesmethode

Het oog en zien

Licht valt ons oog binnen door de pupil. Een klein, niet op bevel controleerbaar spiertje controleert de grootte van de pupil en zo de hoeveelheid binnenvallend licht. Dit licht wordt door de lens gefocust en reist dan verder door een gelatineachtige vloeistof die onze oogbol opvult. Een ander klein spiertje controleert de kromming van de lens om de lichtbundels op exact de juiste plek samen te laten vallen. Dit proces wordt accommodatie genoemd.

Het voornaamste ontvangende element in onze ogen is de retina of het netvlies. Dit biologische snufje bevindt zich achterin de oogbol. Deze uitstulping van de hersenen bevat allerlei gespecialiseerde zenuwcellen - de bekende kegeltjes en staafjes - die energie uit fotonen omzetten in elektrische prikkels. Een vermeldenswaardig weetje is dat deze speciale lichtontvangers zich in de achterste laag van de retina bevinden. Licht moet dus eerst door allerlei andere cellen heen alvorens de eigenlijke receptoren te be- reiken. Bepaalde evolutionaire denkers menen bijgevolg dat de retina zich ‘omgekeerd’ ontwikkeld heeft. Niet bepaald intelligent design!

Dit ingenieuze systeem stuurt vervolgens informatie via de oogzenuw door naar de hersenen. Daar wordt deze ruwe informatie verwerkt en omgezet in het mooie en kleurrijke 3D beeld dat we dagelijks waarnemen. De oogbol zelf beweegt dankzij verschillende spiertjes die we de extra-oculaire spieren noe- men.

Courante visuele problemen

Door het groot aantal spelers die hun bijdrage leveren aan ons zicht, kan er ook heel wat misgaan. Van een ontste- king aan het buitenste vliesje van de oogbol over een grijs wordende lens tot een probleem helemaal achterin de hersenen: overal kan het fout gaan. De frequentste problemen zijn wat men ‘refractaire’afwijkingennoemt:stoornis- sen in het correct focussen van het licht op de retina.

De meest voorkomende hiervan is bij- ziendheid of myopie. Hierbij zorgt een structurele afwijking van het oog ervoor dat de lichtbundels niet OP de retina gefocust worden, maar er net voor. In plaats van een scherp beeld neemt de bijziende persoon bijgevolg een wazig geheel waar - vooral wanneer hij naar een verafgelegen iets moet kijken. Het omgekeerde bestaat ook: bij verziend- heid of hypermetropie wordt het beeld achter de retina gefocust.

Over de oorzaken van bij- en verziendheid heersen verschillende meningen. Wat evenwel zowel wetenschappelijk als praktisch duidelijk is, is dat aangepaste lenzen dit defect kunnen verhelpen. Recenter zijn ook enkele chirurgische en lasertechnieken ontwikkeld die bepaalde vormen van bijziendheid kunnen corrigeren. Het spreekt voor zich dat visuele problemen ook het gevolg kunnen zijn van ernstigere aandoeningen dan een aangeboren refractair probleem. Ze vereisen dus speciale medische aandacht.

Dr. Bates

William Horatio Bates ging in 1878 geneeskunde studeren. Als vakgebied koos hij voor de oogheelkunde of oftal- mologie. Beetje bij beetje zou hij verder wegdrijven van zijn collega’s, die op dat moment meer en meer wetenschappelijk verantwoorde methoden begonnen te gebruiken. In 1920 goot hij zijn theorieën samen in een boek. Perfect Sight Without Glasses werd een klassieker in zijn genre en is vandaag gratis te raadplegen via het internet. Verder gaf dr. Bates ook een maandblad uit.

Bates werd tweemaal weduwnaar en trouwde drie keer. In zijn doodsbericht in de New York Times van 11 juli 1931 lezen we dat hij tijdens zijn laatste le- vensjaren enkele bizarre plotse verdwijningen kende, mogelijk uitgelokt door deze emotioneel zware klappen. Weken later dook hij dan verward en uitgeput elders op, zonder enige herinnering aan de afgelopen dagen. Bijna een eeuw later een diagnose op deze gebeurtenissen kleven is niet evident, temeer omdat Bates voor de rest een behoor- lijk gezond (mentaal) leven lijkt te hebben gehad. Bovendien zijn ze weinig relevant voor het bespreken van zijn methodes.

Ondanks zijn dwalingen (zie lager) heeft dr. Bates ook verdiensten. Hij ontdekte dat een extract uit de bijnier interessante effecten uitoefende op het oog. Uitgezette bloedvaten konden bijvoorbeeld op een veilige manier gekalmeerd worden. Ook wordt de pupil er tijdelijk groter van waardoor de oogarts gemakkelijker de binnenkant van het oog kan inspecteren. Later zouden wetenschap- pers de verantwoordelijke stof isoleren. Deze boeiende stof kreeg de naam adrenaline of epinefrine (ad ren, epi nefron = bij de nier). Dit bekende hormoon wordt tot op de dag van vandaag gebruikt in de oogheelkundige praktijk. Weetje: vóór de commercialisering van adrenaline waren vooral cocaïnedruppels in gebruik.

Hocus focus: de methode

Zoals veel alternatieve geneeskunde is de techniek van Dr. Bates gebaseerd op een aantal centrale aannames en thema’s. Eén ervan is dat oogproblemen te wijten zijn aan een vermoeide en uitgerekte oogbol die te hevig heen-en-weer getrokken werd door de extra-oculaire spieren. Via oefeningen kan deze vermoeidheid vrijwel altijd tegengegaan worden. Bates verzette zich dan ook tegen brillen en lenzen. Hij beschouwde die als ‘’krukken voor het oog’’, een louter symptomatische remedie. Naast regelmatig bewegen was ook ‘palming’ een veelgebruikte techniek. Hierbij moet de patiënt met zijn eigen handpalmen gedurende een lange tijd stevig duwen op de ogen. Dit zou een ontspanning teweegbrengen en daardoor de accommodatie verbeteren.

Een tweede centrale thema in zijn werk is de invloed van de psyche op het zien. De Amerikaan was er van overtuigd dat het sereen denken aan bepaalde beel- den, kleuren of lichamelijke processen kan leiden tot helderder zicht. Aldus bereikten zijn patiënten - volgens hemzelf tenminste - een rustgevende combinatie van verbeelding en eigenlijk zicht.

Een ander berucht onderdeel van de Batesmethode is ‘sunning’: recht naar de zon kijken. Terwijl men in onze streken van kindsbeen aangeleerd wordt om dat vooral niét te doen, was dr. Bates meer dan overtuigd van het heilzame effect ervan. Aangezien dit een van de meest controversiële aspecten van zijn behandelmethode was, verminderde de nadruk erop met de jaren.

De Batesianen zouden gaandeweg ook andere oogproblemen (proberen te) behandelen: cataract of staar, glaucoom of een verhoogde oogdruk, problemen in verband met diabetes, etc.

Positieve ervaringen

Net zoals chiropraxieprofeet Palmer en Hahnemann, uitvinder van de homeopathie, werd ook dr. Bates met verstomming geslagen door de gunstige effecten van zijn nieuwe methode. Talloze mensen hadden plots geen bril meer nodig en voelden zich verlost van hun wazige zicht. Bovendien werden ze inwendig vredig. Verder meldden een hele groep deelnemers dat ze vreemde maar niet angstaanjagende gewaarwordingen hadden. Rondom lichtbronnen of vlammen zagen zij kleurige regenbogen, dansende lichtflitsen en kunstige kleuren die ze nog nooit eerder zagen. Ook werd melding gemaakt van korte maar intense periodes van uitzonderlijk helder zicht na het uitvoeren van Batesiaanse oefeningen.

Een ander herkenbaar onderdeel van de populariteit van de methode was (en is) de ondersteuning door bekende aanhangers. Zo was de Britse schrijver Aldous Huxley lyrisch over de nieuwe techniek. Door een ernstige ontsteking van het hoornvlies (de beschermende laag vooraan de oogbol) in zijn tienerjaren was de auteur van Brave New World zo goed als blind aan één kant en erg slechtziend aan de andere. Via een opvolger van Bates kwam Huxley in de jaren ‘40 in contact met de bovenvermelde oefeningen en mentale opdrachten. Ondanks de erkenning dat hij helemaal niets snapte van de fysiologische of anatomische verklaringen en dat zijn zicht bijzonder slecht bleef, meende Huxley dubbel zo goed te kunnen zien en veel minder last te hebben van vermoeide ogen. Ondanks kritische stemmen van vrienden en collega’s en weinig objectieve gegevens bleef Huxley een liefhebber van de techniek en zou hij door diens beoefenaars altijd als uithangbord blijven gebruikt worden.

Wetenschappelijke bespreking

Welke onderdelen van de hierboven vermelde methode zijn waardevol en welke niet? Een overzicht.

• Worden lichtbundels gefocust door het vervormen van de oogbol, zoals Bates meent? Het antwoord op deze vraag is simpelweg ‘neen’. Het is de kromming van de lens die de accom- modatie verzorgt. De invloed van de extra-oculaire spieren op de vorm van onze behoorlijk starre oogbol is nagenoeg onbestaande. Een ver- lamming van het kleine lensspiertje veroorzaakt wazig zicht, terwijl een aantasting van de externe spieren de accommodatie niet aantast. Geen enkele studie kon de effectiviteit of efficiëntie van oogbewegingsoefe- ningen aantonen.
• Kan lang drukken met de eigen handpalm (tijdelijk) het zicht verbeteren? Mogelijk. Vooral de korte periodes van erg helder zicht werden in enkele studies geobjectiveerd. Een mogelijke verklaring is het ontstaan van een lensachtig effect van opgehoopte tranen op het oog, of een tijdelijk (en gunstig) spasme van de lens door het langdurig drukken.
• Wat met de bijzondere visuele ervaringen na langdurig ‘palmen’? Aan- gezien de kegeltjes en staafjes in ons oog nooit elektrisch ‘stil’ zijn (ook niet in totale duisternis), komen er in de hersenen ook in die omstandigheden nog prikkels toe. Alles wat we menen te zien is een product van de verwerking door onze hersenen. Wanneer er gedurende lange tijd geen of te weinig zintuiglijke prikkels binnenkomen, verzinnen onze hersenen er vaak zomaar wat bij. Dit fenomeen werd door meerdere experimenten bevestigd voor zowat alle zintuigen. Denk bijvoorbeeld maar aan marteltechnieken: gevangenen vertonen soms complexe hallucinaties na langdurige eenzame opsluiting. Wanneer er vervolgens terug een normale hoeveelheid prikkels binnenkomen, blijven de overgevoelig gemaakte hersenen nog een tijd actiever dan strikt genomen nodig is.
• Is naar de zon kijken een goede behandeling voor oogproblemen? Allesbehalve! Een scepticus kan zich niet van de indruk ontdoen dat ook Bates en zijn discipels zelf eerder bescheiden waren over de effecten van deze specifieke techniek. Beetje bij beetje zou deze dan ook meer naar de achtergrond verdwijnen.
• Is er een verband tussen onze psychologische structuur en ons zicht? Ja. Een belangrijke verrijking uit bepaalde hoofdstukken van Bates’ werk is dat ons zicht voor een groot deel bepaald wordt door onze perceptie van onze perceptie. Om het minder wazig te zeggen: wat onze oogbol binnentreedt is niet meer dan fotonen die omgezet worden in elektriciteit. Alles wat we (menen te) zien wordt gegenereerd door de hersenen. Het zich mentaal focussen op bepaalde structuren of vormen kan dus leiden tot een subjectief helderder zicht.

Bovendien kunnen onze hersenen met erg weinig informatie aan de slag: denk maar aan de virale filmpjes en experimenten waar je talloze zinnen of foto’s herkent met hooguit enkele letters of pixels als stimulus. Dit zijn de enige ‘positieve’ effecten van de Batesmethode die wetenschappelijk min of meer reproduceerbaar zijn.

Dat daar ook minder onschuldige gedachten en technieken gepromoot kunnen worden stemt tot voorzichtigheid. Iemand die de controle van zijn suikerziekte of glaucoom verwaarloost ten gunste van een oogkwakzalver is enkele jaren later onomkeerbaar blind.

De ultieme vraag is waarschijnlijk waar- om er überhaupt nog brillen en lenzen in ons straatbeeld te zien zijn als bijna alle problemen verholpen zouden kunnen worden met eenvoudige oefeningen en wat meditatie. Wellicht een complot van de machtige lobby der opticiens?

Bronnen

• The Eye Book: Eyes and Eye Problems Explained (https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.b4399673)
• The truth about eye exercises (https://books.google.be/books?id=YY0inTk-CEcC)
• https://www.quackwatch.com/11Ind/bates.html