"Darwins Moordbekentenis" van Johan Braeckman

De Natuur volgens Darwin

Braeckman is een van de grote kenners van Darwin in ons taalgebied en we mogen ons gelukkig prijzen dat hij er is. Hij is een van de weinige mensen die Darwins oeuvre door en door kent. En dat is niet niks. De meeste mensen kennen slechts dat ene boek “Over het ontstaan van de soorten”, terwijl zijn werken meer dan een meter boekenplank beslaan, inclusief charmante en intrigerende notaboekjes, kladschriftjes en briefwisseling. Hij zette er de wereld mee op zijn kop. In de klassieke kijk op de natuur tot 1850 was de natuur een arcadisch paradijs, liefelijk, onschuldig en vredig, heel romantisch en harmonieus. En daaruit sprak dan ook de goedheid en wijsheid van God. Wat Darwin als hypothese bij elkaar bouwde ging daar lijnrecht tegenin. Niet alleen worstelde hij daar zelf mee, hij wist ook dat de goegemeente het daar nog veel moeilijker mee zou hebben. En er zijn nog steeds mensen die het er moeilijk mee hebben. Want wat blijkt: in de natuur wordt meer gestorven dan geleefd. Het is een sterfhuis waarin alles slechts voedsel is voor een ander, en alleen de best aangepasten overleven en kunnen zich voortplanten. De natuur is hard, bloederig en meedogenloos. In de natuur wordt gewoon geboren en gestorven zonder ethische bijbedenkingen. De moord uit de titel slaat dus op het einde van de liefelijke visie op de natuur, en dus ook van de goedertierende God die achter de schermen van die natuur alles zit te bestieren. Nietschze is dan wel diegene waarvan iedereen weet dat hij God heeft dood verklaard, maar het was Darwin die al lang de poten van onder de stoel van de oude godstroon had weggezaagd. Dat is trouwens de reden waarom de zogenaamde ‘creationisten’ zich zo tegen de evolutietheorie van Darwin verzetten: ze kunnen hun geloof niet verzoenen met een kijk op de natuur waarin God niet nodig is.

Dankzij Braeckmans belezenheid leef je ook mee met die bescheiden, beminnelijke, hardwerkende en weifelende onderzoeker. Je leest over de schouder van een man die helder schreef omdat hij ook zo dacht. Je leert zien hoe modern Darwin was en hoe hij zijn tijd ver vooruit was. Van dat moderne en verstandige proza van Darwin is overigens ook te genieten in de tweede herziene druk van zijn autobiografie die net uitkwam. De vertaling is nog beter en zorgvuldiger geworden waardoor het geheel nog aan kracht wint. Het is een uiterst charmante autobiografie, geschreven voor zijn kinderen. Het is alsof je bij opa op schoot zit. Braeckman komt uiteindelijk, bijna twee eeuwen later, uit bij de moderne biologie, en dus ook bij de discussies binnen de biologie, waarmee aangetoond wordt dat er nog steeds heel veel vruchtbaar onderzoek verricht wordt waarmee Darwins theorie gestaafd en verfijnd wordt. Dat leidt tot een van Braeckmans stokpaardjes: de evolutionaire psychologie. Want Darwins ideeëngoed gaat niet alleen over dieren- en plantensoorten, maar ook over onszelf. En niet alleen over onze genen, maar ook over onze hersenen, gedachten, gevoelens en gedrag. (Darwin gaf trouwens zelf al aan dat ook dat vroeg of laat een evolutionaire verklaring zou krijgen.) Veel mensen voelen zich graag verheven boven de rest van de natuur, maar we blijken niet meer te zijn dan een toevallig nevenproduct van die natuur, inclusief onze hersenen en alle verheven gedachten die daaruit ontspruiten. Braeckman maakt daarbij afdoende duidelijk dat we op die manier geen slaven worden van onze genen, maar dat we precies door meer inzicht in de genetische en biologische basis van ons gedrag ons van dat juk kunnen bevrijden. Kennis is een hefboom voor emancipatie. En dat is ook filosofie zoals het hoort: gebaseerd op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, geformuleerd in heldere precieze taal zonder moeilijke woorden te gebruiken en relevant voor het dagelijkse leven.

Johan Braeckman - Darwins moordbekentenis. De ontwikkeling van het denken van Charles Darwin. Uitgever: Nieuwezijds, 239 blz.

Leestip: 
De autobiografie van Charles Darwin, de oorspronkelijke versie. Vertaald door Fieke Lakmaker; Uitgever: Nieuwezijds, 158 blz