Platte Aarde - Een rondleiding

Platte-aarders verwerpen het feit dat onze planeet bolvormig is en zijn ervan overtuigd dat de aarde plat is. De vorige zin bevat het enige punt waar alle gelovers onderling volledig akkoord mee gaan. Over bijna alle andere denkbare kenmerken van de aardschijf, de zon, maan en sterren, het heelal en de vermeende natuurkundige gevolgen van hun wereldbeeld, raken ze het niet eens. Dé theorie van de platte aarde bestaat dus niet. Ik kan hier enkel de voornaamste geografische, kosmologische en natuurkundige denkbeelden beschrijven die in zekere tot grote mate geaccepteerd worden in kringen van gelovers. Het idee ‘platte aarde’ is als een grabbelton waaruit gelovers willekeurig en blind verschillende onderdelen kunnen nemen en die naar eigen goeddunken tot een geheel smeden. Het zijn evenwel elementen die passen in een verhaal, geen onderdelen van een robuuste wetenschappelijke theorie. Gebrek aan wetenschappelijke kennis is voor een platte-aarder geen obstakel, minimale interne coherentie geen vereiste. Het verhaal primeert.

De aarde

De aarde zoals wij die menen te kennen, zou geen bolvormige planeet zijn die om zijn as, rond de zon draait en door het heelal zoeft. Maar over de uiteindelijke vorm lijken de platte-aarders het eigenaardig genoeg niet eens te geraken. Volgens de ene fractie is de aarde een platte schijf omzoomd door een ijsmuur. Een andere groep is van mening dat de aardschijf, de gekende wereld, vervat zit in een ijsvlakte, Antarctica. Binnen deze groep zorgt de vraag naar de grootte van die ijswoestenij voor frictie. Sommigen zullen vaagweg beweren dat ze zeer groot is, anderen zien het als een oneindige vlakte. Er zijn ook gelovers die radicaal elke discussie, elk voorstel over de vorm of aard van de schijf afdoen als onbewijsbare speculatie.

De iconografie is genoegzaam gekend: een doorsnee kaart van de gekende platte aarde toont een cirkelvormige wereld met de Noordpool in het centrum en de continenten die daar rond liggen. Zulke kaarten zijn in de meeste gevallen onhandige aanpassingen van een zogenaamde afstandsgetrouwe azimutale projectie met de Noordpool als centrum. Een overbekend, zij het gestileerd voorbeeld van zo’n kaart, of beter, projectie is terug te vinden in het logo van de Verenigde Naties. Projecties zijn nodig om de informatie van een driedimensionale aardbol over te brengen op een tweedimensionaal vlak. Met andere woorden, de typische kaart van de platte aarde is niet meer dan een eerder ongewone voorstelling van de bolle aarde. Wat platte-aarders verder ook nogal eens durven vergeten, is dat door het gebruik van deze ongewone azimutale projectie de vervorming van de continenten groter wordt naarmate men verder van het centrum, de Noordpool in dit geval, verwijderd is. Pakweg Australië, Madagaskar en Zuid-Amerika lijken te zijn platgedrukt in de lengte en uitgerekt in de breedte. Iemand die vertrouwd is met wereldbollen, kaarten en projecties, houdt daar rekening mee. Heel wat platteaarders vinden deze voorstelling voorlopig adequaat genoeg, maar wachten op betere kaarten van de vlakke planeet. Wie die verbeterde kaarten zou moeten produceren, is onduidelijk en initiatieven worden er in kringen van platte-aarders niet genomen.

De Bijbel en de Joodse Tenach blijken eveneens inspiratiebronnen te zijn bij het maken van kaarten of andere voorstellingen van een platte aarde. Professor Orlando Ferguson liet zich in 1893 voor zijn beroemde kaart inspireren op de Bijbelverzen waarin gesproken wordt over de ‘vier hoeken der aarde’. Zijn kaart toont een ronde aardschijf op een vierkant vlak. De beroemde kaart van Alexander Gleason, die hij optimistisch en breedsprakerig ‘de nieuwe standaardkaart van de aarde’ noemde, past in diezelfde traditie. Volgens andere platte-aarders die eveneens Bijbels geïnspireerd zijn, rust de aardschijf op zuilen. Bijbellezers die er voor gekozen hebben om weer andere verzen uit hun heilige boek letterlijk te nemen, beweren dan weer dat zich onder de aardoppervlakte nog een ruimte bevindt, sheol genaamd. Dit is het Hebreeuwse woord voor graf en het wordt vaak geïnterpreteerd als ‘het dodenrijk’.

Arctica en Antarctica

Termen als ‘aardas’, ‘geografische pool’ en ‘poolgebied’ hebben voor gelovers geen enkele betekenis. In de meeste voorstellingen omsluit Antarctica de aardschijf. Het vormt als het ware een cirkelvormige muur van ijs aan de rand van de discus, of beter, aan het uiteinde van de gekende wereld. De functies van de ijsmuur zijn het onderwerp van heel wat discussies. Enerzijds zorgt de muur ervoor dat het water van de oceanen niet wegvloeit, een idee dat teruggaat op Rowbotham. Het idee van een schip dat de aardschijf zou kunnen afvaren, zoals bijvoorbeeld Isaac Asimov het voorstelde in zijn boekje How did we find out the Earth is round (1973), is absurd voor de meeste gelovers en ook niet terug te vinden in de uitgebreide platte-aardeliteratuur. De meerderheid van de gelovers stelt de Antarctische ijsmuur voor als een barrière die militair bewaakt wordt. De Zuidpool, de vlakte achter de muur, zou namelijk tal van geheimen herbergen. Zo zouden zich in het gebied onder meer ufo’s, militaire nazibases en piramides verborgen houden.

De meeste platte-aarders beschouwen het zuidpoolgebied als de laatste, grotendeels onbekende wildernis. De vertelsels die hierover de ronde doen laten heel mooi een dubbele dynamiek zien. Ten eerste lijken steeds meer platte-aarders overtuigd te zijn dat de kritiek op een vrij-zwevende aardschijf niet te weerleggen is, waardoor ze dan maar stellen dat Antarctica zeer tot oneindig groot is. Dat geeft dan weer aanleiding tot meer speculatie: een gigantische ijsvlakte kan gerust verborgen, leefbare oases, steden of regio’s bevatten, een idee dat onder heel wat gelovers heerst. Het is evenwel geheel onduidelijk op basis van welke observaties men dit beweert. Ten tweede gaan andere gelovers nog ettelijke stappen verder en verkondigen zij theorieën over onbekende werelddelen of heuse werelden verspreid in de Antarctische ijsvlakte. Hiervoor baseren ze zich op vermeende oude Oosterse kaarten met een mythische status die recentelijk op het wereldwijde web circuleren. Helaas zijn zulke kaarten overduidelijke vervalsingen die ontstaan zijn in de kolkende digitale oersoep waarin internetmemes in de juiste omgeving kunnen uitgroeien tot (vermeende) feiten. De drang om de collega’s en concurrenten te overtreffen lijkt een wezenlijk deel uit te maken van het hele platte-aardegebeuren, hoewel dit ten koste gaat van de geloofwaardigheid onder de peers en soms zorgt voor verwoede discussies.

Al deze overtuigingen kleuren de vele complottheorieën die onlosmakelijk verbonden zijn aan het idee van een platte aarde. Anderzijds is het duidelijk dat het enthousiasme voor een bepaalde complottheorie invloed heeft op de voorstelling van de platte aarde. Over de status van Arctica, de Noordpool, zijn de meningen zeer gelijklopend: het is niet alleen het centrum van de aardschijf, maar waarschijnlijk ook van het gekende universum. Ondanks deze speciale positie wordt daar in de platte-aardeliteratuur weinig tot geen aandacht aan besteed. Het gebied is verkend, gekend en daardoor is het mysterieuze verdwenen Het nodigt niet uit tot eindeloos gespeculeer en kan daardoor niet het onderwerp van complotverhalen zijn.

Het firmament

In de meeste moderne theorieën wordt de aardschijf afgedekt door een al dan niet transparante koepel die zou bestaan uit glas, ijs, transparant aluminium (aluminium oxynitride) of een ongekende stof. Sommige gelovers vermoeden dat buitenaardse entiteiten het firmament gebouwd hebben om de mens op te sluiten. Zij verwijzen in deze context vaak naar de film The Truman Show (1998), waarin het leven van het hoofdpersonage zich aanvankelijk afspeelt onder een gigantische koepel, de studio van de realitysoap waarin hij ongewild de hoofdrol speelt. Religieuze platte-aarders wijzen het idee dat iemand anders dan God de koepel zou geïnstalleerd hebben begrijpelijkerwijs van de hand.

Niet elke platte-aarder die een vast firmament accepteert, lijkt er zich van bewust te zijn dat de grootte van de koepel samenhangt met de grootte van de aardschijf én van de Antarctische ijsvlakte zoals hierboven beschreven. Het is onduidelijk waar de koepel begint, hoe groot of hoe hoog hij is. Een groeiend deel van de gelovers meent dit deels te kunnen oplossen door te beweren dat het firmament eigenlijk een vanallengordel is, een zone van geladen deeltjes die op zijn plaats wordt gehouden door het magnetisch veld van de aarde zelf. Ze interpreteren zo’n vanallengordel als een ondoordringbare barrière die bijvoorbeeld ook ruimtevaart onmogelijk zou maken.

Wat ook het materiaal moge zijn, geen enkele platte-aarder heeft tot nu toe bewijzen of monsters kunnen voorleggen. Sommigen suggereren dat glasachtige stenen gevonden in de Libische woestijn brokstukken van dat solide firmament zijn. Wetenschappers vermoeden daarentegen dat het gaat over impactieten, aardse stenen die door de inslag van een meteoriet als het ware verglaasd werden. De meeste platte-aarders lijken ervan uit te gaan dat de koepelstructuur wel barsten vertoont, maar niet kan doorbroken worden.

Minder populair is de theorie dat de aardschijf vervat zit in een bolvormige structuur, vaak met het eerdergenoemde sheol in de onderste helft, de hemel en het uitspansel in de bovenste. Uiteraard zijn er ook platte-aarders die het hele idee van een solide koepel absurd en onhoudbaar achten, maar verder geen alternatieve ideeën aanreiken.

Zon en maan

Bijna algemeen aanvaard in kringen van platte-aarders is de status van de zon en de maan. Beide zouden zeer kleine hemellichamen zijn die op lage hoogte boven het aardoppervlak zweven. Het is niet steeds duidelijk of platte-aarders die een firmament postuleren, de zon en de maan binnen of buiten de koepel plaatsen. Afbeeldingen tonen beide mogelijkheden en niet alle platte-aarders zijn even standvastig in hun opvattingen. De twee licht genererende hemellichamen (ook de maan dus) worden vaak opgevat als spots. De maan zou volgens sommigen een platte, enigszins transparante, kristallijne schijf zijn, eerder dan een bol. De zon maakt elke 24 uur een rondje om de aardschijf, zwalpend tussen de Kreefts- en de Steenbokskeerkring, afhankelijk van het seizoen. De maan draait eveneens rond het aardoppervlak. In geïdealiseerde voorstellingen worden de zon en de maan samen als een draaiend yinyangmotief afgebeeld. Waarom de zon tijdens onze zomer bijna een half jaar niet ondergaat op de Noordpool, en tijdens onze winter op de Zuidpool, kunnen ze niet aan de hand van dit model verklaren.

Een minderheid is ervan overtuigd dat de maan een artefact is, geplaatst door een oude, geavanceerde cultuur met buitenaardse wortels. Deze sciencefictionachtige benadering heeft wind in de zeilen gekregen na nieuwsberichten dat Chinese wetenschappers het technisch mogelijk achten om kleine kunstzonnen te ontwikkelen en te lanceren. Over de structuur en de samenstelling van de zon en de maan, of andere meetbare feiten, is het heel stil in de hoek van de platteaarders. En dit is in schril contrast met speculaties omtrent de eigenschappen van het licht dat beide zouden uitstralen. Wat ook de energiebronnen mogen zijn, de lichtstralen hebben zeer verschillende eigenschappen. Zo zou het licht van de zon warm, drogend en antiseptisch zijn, dat van de maan verrottend, infecterend en koud. Men verwijst niet zozeer naar de astronomische vakliteratuur, dan wel naar esoterische geschriften van oude leermeesters.

Het zal ondertussen niet meer verbazen, maar enkele platte-aarders betwijfelen het bestaan van de maan, bol of schijf, en houden het bij een projectie, bedoeld om de mensheid af te leiden. Door wie en van wat is niet duidelijk.

Cijfers

Voordat we de stap richting kosmos zetten, dringen zich enkele cijfers op. Helaas zijn die zeer moeilijk terug te vinden in de gespecialiseerde literatuur. Hoewel platteaarders en andere waarheidszoekers steevast uitroepen dat men zélf op onderzoek moet uitgaan, heerst er een enorme terughoudendheid, om niet te zeggen aversie, tegenover meetbare gegevens. Nieuwsgierigheid naar de diameter of oppervlakte van de kenbare aardschijf, de lengte van de Antarctische ijsmuur enzovoort wordt niet bepaald aangemoedigd. Het lijkt wel alsof platteaarders zich niet graag laten vastpinnen op verifieerbare data. Eenduidige cijfers over de omtrek van de gekende wereld heb ik niet gevonden of verkregen, ondanks het groeiende aantal zelfverklaarde experts en de overvloed aan vermeende kaarten van de platte aarde. De weinige gelovers die tegenover mij een gok wilden wagen omtrent de omtrek van de gekende wereld, ruwweg de lengte van de ijsmuur, kwamen uit op afstanden tussen 80.029 en 125.529 kilometer. Over de dikte van de vermeende aardschijf wordt ook gespeculeerd, zij het eveneens niet bijzonder enthousiast.

Sommige platte-aarders gaan uit van een dikte van acht kilometer. Degenen die op de hoogte zijn van het Russische boorexperiment van Kola, waarbij in 1994 een diepte van ruim twaalf kilometer werd bereikt, vernoemen veiligheidshalve dertien kilometer of meer. Hoe de dikte van de aardschijf zich verhoudt tot de grote of oneindige vlakte die Antarctica is, wordt niet uitgelegd. Echte argumenten voor de opgave van welke data dan ook ontbreken. Dat de vermeende ijsmuur, een cruciaal element in heel wat begeleidende complottheorieën, minstens 45 à 50 meter hoog is, daarover lijkt men het wél eens te zijn. Vrij algemeen wordt aangenomen dat de diameter van de zon zo’n vijftig kilometer bedraagt. De doorsnee van de maan zou iets kleiner zijn. Er is meer discussie over de afstand waarop ze boven de aardoppervlakte zouden cirkelen: verschillende bronnen melden tussen 1200 en 4800 kilometer. De sterren zouden zich op 1000 kilometer of op 5000 kilometer van de aardoppervlakte bevinden. En dat zijn zeer uiteenlopende cijfers, vooral omdat het universum voor de meeste platte-aarders zich onder een relatief lage koepel bevindt.

Over de hoogte of spanwijdte van dat firmament heerst er onder de aanhangers geen consensus. De uitgestrektheid van Antarctica, wat implicaties heeft voor de grootte van een eventuele koepel, is nog zo’n mysterie waarover men niet graag debatteert. Gelovers ervaren het niet bepaald als teleurstellend dat hun vermeende, millennia-oude wijsheden niet meer primaire kennis hebben opgeleverd. Waarschijnlijk is het feit dat de hele mythe van de platte aarde bestaat uit een verzameling schijnkennis die harde feiten ontbeert, net een van de aantrekkingspunten. Dit soort ‘theorieën’ floreert omdat de gelovers een gebrek aan hard, verifieerbaar cijfermateriaal boudweg negeren en dat niet als stuitend ervaren.

Ruimtevaart

Netjes afgelijnde grenzen bestaan alleen bij conventie, ook in de aardatmosfeer. Afhankelijk van de organisatie begint de ruimte op 80 kilometer hoogte (Amerikaanse luchtmacht) of op 100 kilometer (Fédération Aéronautique Internationale). De meeste platte-aarders, wars van de specifieke geografische opvattingen, lijken niet te malen om afstanden of afspraken, en zijn ervan overtuigd dat geen enkele vorm van ruimtevaart mogelijk is. Op het eerste gezicht is dit vreemd, want zelfs de meest voorzichtige schattingen in verband met de hoogte van de zon, maan, sterren of eventuele koepel laten genoeg plaats voor verkennende raketten en zelfs satellieten. Op het tweede zicht spreekt het vanzelf dat gelovers niet selectief kunnen zijn: zelfs een beperkte vorm van ruimtevaart zou het uitgangspunt onderuithalen. Sommigen noemen de koepel als belangrijkste belemmerende factor, maar dat zou enkel opgaan voor de diepere ruimte. Het spreekt voor de meeste gelovers in een solide firmament vanzelf dat die koepel niet kan doorbroken worden, zelfs wanneer ze niet kunnen bepalen uit welk materiaal dat vermeende firmament nu net zou bestaan. De temperatuur daalt snel en in de bovenste delen zou het absolute nulpunt benaderd worden, althans volgens de tweede lijn van de verdediging. Ook hiervoor wordt geen enkel argument aangehaald. Anderen stellen dat de straling van de eerdergenoemde vanallengordels ruimtetuigen, hun instrumenten en eventuele bemanning instantaan zouden verbranden. Deze groep gelovers slaagt er niet in om uit te leggen hoe zij op die vanallengordels gestoten zijn: zij geloven niet in satellieten, niet in ruimtevaart en niet in NASA. Nochtans schoot die organisatie in 1958 een tuig het zwerk in dat gegevens verzamelde waaruit later het bestaan van zulke gordels bleek. Een enkeling meent te weten dat voortstuwing in de ruimte onmogelijk is, ondanks het feit dat daar ondertussen meer dan een techniek voor beschikbaar is.

Het universum

Wat de rest betreft, ons zonnestelsel en het heelal, daarover heerst er onder platteaarders vooral overeenstemming over wat ze niet zijn, over wat er niet is. Toch lopen de ideeën ook hier zeer uiteen en missen de weinige theorieën die onder de verschillende groepjes gelovers de ronde doen, elke vorm van coherentie. Aangezien de zon klein is en over het aardoppervlak scheert, kan er ook geen sprake zijn van een zonnestelsel. De platte aarde wordt vrij algemeen beschouwd als het onwrikbare, onbeweeglijke centrum van het universum. En ook dat heelal zelf lijkt in de meeste opvattingen vrij statisch: op een amechtige zon en maan na, is er in vele opvattingen geen enkel ander hemellichaam dat over, laat staan rond de aarde beweegt. Het geocentrisme dat ze lijken te prediken, is zeer stationair. Over de status, de vorm en de locatie van de planeten uit ons klassieke zonnestelsel is er weinig discussie, laat staan consensus. Ook hier rangeren de opinies tussen de ontkenning van het bestaan van de planeten, projecties op de koepel. De meerderheid lijkt zich ook hier te beperken tot het ongeïnteresseerd ophalen van de schouders.

De meningen over de sterren zijn heel straf, maar ook hier is de kennis beperkt. Zo zouden volgens enkelen alle sterren rond de poolster draaien, inclusief die sterren die wij op een bolvormige aarde enkel vanaf het zuidelijk halfrond kunnen waarnemen. De enige ster in het noordelijk halfrond die een vaste plaats lijkt te hebben, heeft volgens heel wat platteaarders een vaste plaats. Het draaien van de sterrenhemel verklaart een enkeling door zeer ad hoc te stellen dat de koepel beweegt. Mechanismen of verklaringen voor die beweging worden uiteraard niet gegeven: ook hier gaan de conclusies vooraf aan het onderzoek. Sterrenbeelden zouden niet veranderen vanuit het aardse perspectief. Hiermee achten zij het bewezen dat de aarde, het zonnestelsel en de sterrenstelsels niet bewegen. Dit druist in tegen zowat elke observatie door sterrenkundigen en andere specialisten. Een recente succesvolle meme, hypothese zou te veel eer zijn, stelt dat de Melkweg gezichtsbedrog is: het zou het resultaat zijn van lichtreflectie op een scheurtje in de koepel. Het succes van zulke online plaatjes ligt vooral in het feit dat ze op een weinig volwassen manier de gevestigde wetenschap aanvallen, niet in het feit dat ze nieuwe, verifieerbare kennis aanvoeren.

Volgens heel wat platte-aardetheoretici bevindt het hele zonnestelsel en zelfs het heelal zich onder de koepel. Met andere woorden, de grens van het kenbare universum is volgens hen het firmament dat de platte aarde omsluit. Groepen van religieuze platte-aarders die Genesis letterlijk nemen, stellen dat de koepel de waters scheidt, boven en onder, wat dus wil zeggen dat de aarde en het gekende heelal gevangen zitten als een bel in water. Volgens hen is alles dat zich buiten de halve of hele bol bevindt, het Rijk Gods. Platte-aarders die een solide firmament uitsluiten, zijn zo mogelijk nog spaarzamer met hun ideeën, laat staan data, over de aard en de vorm van de planeten van ons zonnestelsel, over de sterren, over het universum. Tot slot lijken de meeste platte-aarders de oerknal te negeren of te ontkennen. Ook wat de mogelijke leeftijd van het universum betreft, blijft het stil.