Creationisme in Europa

Wat is het creationisme?

Wie creationisme zegt, denkt doorgaans aan het geloof dat God de wereld zes- tot tienduizend jaar geleden geschapen heeft, zoals beschreven in het boek Genesis. Dit jonge-aarde-creationisme kent sinds de jaren 1960 in de VS een enorme opgang. Daarnaast zijn er veel adepten van het oude-aarde-creationisme, dat het Bijbelse scheppingsverhaal weet te verzoenen met de idee dat de aarde al miljarden jaren oud is. Voor hen is de evolutie juist de manier waarop God schept.

De meest recente variant is Intelligent Design (ID), een visie die elk theologische dispuut over de leeftijd van de wereld wil vermijden, maar beweert dat de wereld duidelijke tekenen van een intelligente ontwerper bevat. De grondlegger van deze beweging is Phillip Johnson, professoremeritus rechten aan de universiteit van California. We kunnen stellen dat elke vorm van creationisme twee kenmerken deelt. Ten eerste gelooft een creationist dat God (of een intelligent ontwerper) actief en direct in de wereld ingrijpt en dat we hiervan sporen in de natuur terugvinden. Biologische adaptaties zoals het menselijk oog zijn hiervan het voorbeeld bij uitstek. Volgens het creationisme is het overduidelijk dat dergelijke vormen van functionele complexiteit enkel bedacht en ontworpen kunnen zijn door een goddelijke ontwerper. Dit is, kortom, het aloude ontwerpargument dat in de natuur bewijs vindt voor het bestaan van God. Ten tweede gaat het creationisme gepaard met verzet tegen de evolutietheorie. Vanuit de overtuiging dat evolutionaire ideeën vreselijke gevolgen hebben voor mens en maatschappij, willen creationisten een conservatieve tegenstem bieden die de traditionele normen en waarden verdedigt. Daarom eisen zij dat het creationisme in openbare scholen als een alternatief voor de evolutietheorie aan bod zou komen. De goddelijke geboden en verboden dienen daarbij als leidraad. Concreet betekent dit onder meer dat vrouwen terug aan de haard moeten, geen rechten voor holebi’s en geen recht op euthanasie of abortus. Het creationisme is dan ook meer dan een geloof. Het maakt deel uit van een sociaal-politieke beweging die ijvert voor een terugkeer naar een geïdealiseerde maatschappij van de tijd voor de verlichting, waarin God op alle niveaus een centrale rol speelde. Om die reden vormt het niet alleen een bedreiging voor het wetenschappelijk onderwijs, maar voor de moderne samenleving in haar geheel.

Creationisme in Europa

In de loop van het eerste decennium van de 21ste eeuw maken verscheidene incidenten duidelijk dat het creationisme ook in Europa aan invloed wint. Onder meer de activiteiten van de groep rond Harun Yahya, een alias voor binnenhuisarchitect Adnan Oktar, springen daarbij in het oog. Deze Turkse organisatie stuurde in de loop van 2007 talrijke exemplaren van de vuistdikke Atlas of Creation naar scholen, universiteiten en journalisten in Frankrijk, Zwitserland, Spanje en België. Harun Yahya maakt niet alleen gebruik van boeken om zijn boodschap te verspreiden, maar ook van websites. Vooral op die laatste manier bereikt hij moslimjongeren in Europese steden, die op zoek zijn naar een eigen islamitische identiteit binnen de seculiere westerse wereld, waarin ze zich niet altijd thuis voelen. Ze vormen dan ook een gewillig publiek voor Harun Yahya’s anti-evolutionaire retoriek. Als resultaat krijgen steeds meer leerkrachten biologie te maken met leerlingen die protesteren, heibel maken of simpelweg de klas verlaten wanneer de evolutietheorie aan bod komt, ook in Vlaanderen.

Sterk verontrustend is de betrokkenheid van een aantal ministers van Onderwijs.

In 2004 vatte de Italiaanse minister van Onderwijs en Onderzoek in de regering-Berlusconi het plan op om de evolutietheorie te schrappen uit de schoolboeken voor het lager en middelbaar onderwijs. Een jaar later, in 2005, moest de Servische minister van Onderwijs nog wel ontslag nemen nadat ze had beslist dat leerkrachten de evolutietheorie niet mochten onderwijzen zonder ook het creationisme te bespreken, maar daar staat tegenover dat in 2006 de Poolse ultrakatholieke onderminister van Onderwijs openlijk vragen stelde bij de evolutietheorie, die hij beschouwde als “een leugen” en “een zwak idee van een oude ongelovige”, en dat in Duitsland de minister van Onderwijs van de deelstaat Hessen, na een klacht van verontruste ouders, de kant koos van twee evangelische scholen die het creationisme in de klas brachten.

De Nederlandse minister van Onderwijs, Maria Vanderhoeven, een katholieke christendemocrate, verklaarde in het voorjaar van 2005, na een gesprek met de vooraanstaande wetenschapper en evangelisch gelovige Cees Dekker, dat Intelligent Design misschien in de klas gebruikt kon worden om de brug te slaan tussen wetenschap en geloof. Haar woorden veroorzaakten heel wat ophef, zowel in de media als in de politiek, waardoor ze haar plannen moest opbergen. Maar zo ging het niet in Roemenië, waar het ministerie van Onderwijs leerkrachten in openbare en christelijke scholen toestond om een creationistisch werk te gebruiken als alternatief voor het biologiehandboek.

Nergens gaat de ondersteuning door de staat echter verder dan in Turkije, waar het creationisme vaak gewoon in de schoolhandboeken staat. Dit is onder meer het resultaat van actief missioneringswerk door Amerikaanse jonge-aarde-creationisten, die in de loop van de jaren zestig en zeventig op zoek gingen naar de resten van de ark van Noach op de berg Ararat. Het is niet verwonderlijk dat een organisatie als die van Harun Yahya daar het levenslicht zag.

Creationisten kunnen niet alleen rekenen op de steun van politici, maar ook op die van officiële religieuze instanties. In Rusland dienden een zestienjarig schoolmeisje en haar ouders in 2007 klacht in bij een rechtbank in Sint-Petersburg, omdat ze vonden dat het onderwijzen van de evolutietheorie haar keuzevrijheid en religieuze overtuiging aantastte. Ze werd gesteund door het Russische ministerie van Onderwijs en ook door een conservatieve stroming binnen de Russische orthodoxe kerk, die via het herwonnen belang van de kerk na de val van het communisme haar invloed op de Russische maatschappij probeert uit te breiden. De bestrijding van de evolutietheorie, die wordt geassocieerd met het atheïstische communisme, vormt daarvan een belangrijk onderdeel.

Ook binnen de Grieks-orthodoxe kerk heeft een conservatieve fractie altijd geijverd voor de verwijdering van de evolutietheorie uit de schoolboeken. Dat verklaart waarom de evolutietheorie tot op vandaag in het Griekse onderwijs nauwelijks aandacht krijgt.

Noodzakelijk maar moeizaam verweer

Dergelijke incidenten verontrustten de Raad van Europa voldoende om stelling in te nemen tegen het creationisme: in 2007 keurde ze een resolutie goed die waarschuwde voor de gevaren van het creationisme in het onderwijs. In de tekst verduidelijkt de Raad dat het creationisme een probleem vormt voor onze democratie en de mensenrechten. Het rapport waarop de Raad zich baseerde was echter onvolledig. Zo wordt wel melding gemaakt van een creationistisch museum in Zweden, maar niet van een creationistische dierentuin in Bristol. Ook geen verwijzing naar de Ark van Noach, gebouwd door de Nederlandse timmerman en ondernemer Johan Huibers, die als varend museum de Bijbelse boodschap verspreidt.

De Raad alludeert slechts oppervlakkig op een incident in Groot-Brittannië waarbij schoollokalen verhuurd werden aan de organisatoren van een creationistisch congres met Amerikaanse sprekers. Uit verder onderzoek is gebleken dat op diezelfde school, deels met overheidsgeld gefinancierd, leerlingen onderwijs kregen in het creationisme. De school ontkende de aanklacht, maar het werd snel duidelijk dat de directeur en het hoofd van de afdeling wetenschap jonge-aardecreationisten waren, die pleitten voor een beleid van equal time (evenveel tijd en aandacht voor de evolutietheorie als voor het creationisme). Ook nog in Engeland stuurde de organisatie Truth in Science ongevraagd gratis dvd’s als promotie voor Intelligent Design naar alle secundaire scholen. Uit onderzoek bleek nadien dat biologieleerkrachten in opleiding na het bekijken van dit materiaal meer twijfels hadden bij de evolutietheorie.

Creationisten hebben zich door de Raad van Europa niet laten afremmen. Naar aanleiding van het Darwinjaar 2009 verspreidden Nederlandse creationisten via de post een folder met als titel: Evolutie of schepping? Wat geloof jij?. Een jaar later richtten een aantal onder hen het ‘wetenschappelijke’ creationistische tijdschrift Weet Magazine op, dat misleidend sterk lijkt op populariserende wetenschappelijke tijdschriften zoals EOS. Er verscheen ook een Nederlandse vertaling van de zesde editie van Evolution: Ein Kritisches Lehrbuch, geschreven door de Duitsers Reinhard Junker, theoloog en voormalig biologieleerkracht, en Siegfried Scherer, een microbioloog aan de Technische Universiteit van München. Het boek werd onder meer vertaald in het Servisch, Portugees, Italiaans en Russisch, wat het tot het belangrijkste Europese creationistische handboek maakt. Beide auteurs zijn lid van de Studiengemeinschaft Wort und Wissen, een kleine maar zeer actieve Duitse creationistische organisatie, die sterke banden heeft met de Amerikaanse ID-beweging. Ook in Schotland heeft ID intussen een stevige voet aan de grond, met in 2010 de oprichting van het Centre for Intelligent Design.

Dit alles toont aan dat het creationisme in Europa een erg complex gegeven is. Vaak gaat het om ideeën die overgewaaid of geëxporteerd zijn vanuit de VS. Het creationisme weet zich echter als geen ander aan te passen: er bestaan islamitische, protestantse, katholieke en orthodoxe varianten, en hier en daar duikt het creationisme ook op in joodse of Vedische vorm. In Rusland en andere voormalige Oostbloklanden vereenzelvigen creationisten de evolutietheorie met het communisme, terwijl voor moslims de evolutietheorie symbool staat voor westerse decadentie. Nederlandse creationisten hebben dan weer problemen met de maatschappelijke omwentelingen sinds de zestiger jaren.

Uit een artikel uit 2006, gepubliceerd in het toonaangevende wetenschappelijke tijdschrift Science, blijkt dat de weerstand tegen evolutieleer in Europa (met uitzondering van Turkije) tot dusver nog nergens even groot is als in de VS. Maar er bestaan significante verschillen: de grootste tegenkanting vinden we in voormalige Oostbloklanden, zoals Bulgarije, Letland en Polen. In Westen Noord-Europa varieert het verzet van tien procent in IJsland tot toch dertig procent in België en Nederland.

Plaatselijke factoren hebben een grote invloed op zowel de vorm als het succes van het creationisme, wat het onmogelijk maakt om van een eenduidig Europees creationisme te spreken.

Stefaan Blancke doceert filosofie aan de universiteit van Gent ; vanuit een cognitieve en evolutionaire benadering doet hij onderzoek naar pseudowetenschap, meer bepaald het creationisme en de weerstand tegen genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s). Samen met twee Deense collega’s publiceerde hij hij ‘Creationism in Europe’ (Johns Hopkins University Press).

Verder lezen

Blancke, Stefaan, and Johan Braeckman. 2014. “”You can’t make a monkey out of me” Over het creationisme, van het apenproces tot Intelligent Design.” In Christendom en filosofie, edited by Danny Praet, Nel Grillaert and Steff Coppieters, 215-231. Gent: Ginko, Academia Press.

Blancke, Stefaan, Hans Henrik Hjermitslev, Johan Braeckman, and Peter C. Kjærgaard. 2013. “Creationism in Europe: Facts, Gaps, and Prospects.” Journal of the American Academy of Religion 81 (4):996-1028. doi: 10.1093/ jaarel/lft034.

Blancke, Stefaan, Hans Henrik Hjermitslev, and Peter C. Kjærgaard, eds. 2014. Creationism in Europe. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Edis, Taner. 2007. An illusion of harmony. Science and religion in Islam. Amherst: Prometheus Books.

Forrest, Barbara, and Paul R. Gross. 2007[2004]. Creationism’s Trojan horse. The wedge of Intelligent Design. Second ed. New York: Oxford University Press.

Numbers, Ronald L. 2006. The creationists. From scientific creationism to Intelligent Design. Expanded ed. Cambridge: Harvard University Press.

Pennock, Robert T. 1999. Tower of Babel. The evidence against the new creationism. Cambridge: MIT Press.