Skeptische Put 2024: Griet Op de Beeck

De winnaar van de Skeptische Put 2024 kwam in 2017 al eens in ons vizier. Tijdens een televisie-interview promootte die namelijk een oude pseudowetenschappelijke theorie: mensen kunnen onaangename ervaringen verdringen en dankzij een bepaald soort therapie kunnen deze verdrongen herinneringen bovengehaald worden om zo psychische problemen mee te verklaren. Deze getuigenis had in 2017 behoorlijk wat impact op het publieke debat, en leidde meer dan waarschijnlijk tot een toename van onnodig lijden en valse beschuldigingen.

De theorie gaat ongeveer zo. Mensen kunnen de herinnering aan een schokkende gebeurtenis ‘verdringen’. Vervolgens kunnen ze soms jarenlang niet meer weten zijn wat hen is overkomen. Maar het probleem manifesteert zich wel degelijk, vaak met vage algemene of psychologische klachten. Dankzij een therapeut kan men deze pijnlijke herinneringen toch terug naar boven halen, waarna mensen terug zich beter voelen of toch minstens de oorzaak van hun probleem kennen. Klinkt goed. Alleen jammer dat verdrongen herinneringen niet bestaan. 

Pseudowetenschap zou geen pseudowetenschap zijn moest er geen pseudobiologische of pseudoneurologische uitleg voor de onzinnige theorie bestaan. Eén favoriet is bijvoorbeeld de stelling dat een mensenbrein uit drie gedeeltes bestaat die als het ware naast elkaar kunnen functioneren. Deze neiging om menselijk gedrag in drie hiërarchische systemen op te delen - automatisch/reptielachtig, emotioneel/dierlijk, en rationeel/menselijk - is zo oud als de straat en gaat al minstens terug tot Plato en Aristoteles. De Amerikaan Paul MacLean populariseerde in de jaren ’60 een variant die nog dagelijks door coaches en therapeuten allerhande geciteerd wordt. Alleen jammer dat er zowel psychologisch, neurologisch als biologisch niets van klopt. 

Een citaat uit het boek dat onze laureaat in 2024 publiceerde:
“... het rationele deel van onze hersenen (de cortex) staat niet rechtstreeks in verbinding met de emotionele hersenen (het reptielenbrein en het limbisch systeem), en het is daar dat de sporen van trauma opgeslagen zitten. Traumatische stressreacties worden aangestuurd vanuit het emotionele brein, en manifesteren zich als lichamelijke sensaties.”

We noemen dit pseudowetenschap omdat het contrast met wat we weten over het geheugen te groot is, hoe chic en wetenschappelijk de uitleg ook mag klinken. Je hebt maar één brein, geen drie[1]. Ons geheugen is geen harde schijf waar ervaringen opgeslagen worden en daar klaar liggen om exact terug op te roepen. Laat staan verstopt zitten achter een vergeten wachtwoord. Nee, telkens je een herinnering ophaalt, stel je die ten dele opnieuw samen. Dat proces is veel beïnvloedbaarder dan je zou denken. Dat weten rechters al veel langer dan wetenschappers. Hoewel ook het gerecht en de politie – of, nog langer geleden, de Kerk -  in het verleden jammer genoeg al te vaak zijn meegegaan in verzonnen of aangeprate verdachtmakingen. 

De theorie die onze winnaar promoot is dan ook erg pijnlijk voor een grote groep zieke medeburgers. Mensen die na een schokkende gebeurtenis een posttraumatische stressstoornis (PTSS) ontwikkelen, doen er doorgaans alles aan om de herinneringen aan de gebeurtenis weg te krijgen, maar slagen daar niet in. De herinneringen dringen zich op via intrusieve gedachten, nachtmerries, herbelevingen,…  Het lukt deze mensen niet om het trauma te ‘verdringen’. Ze zouden nochtans niets liever willen. Het goede nieuws is dat we ondertussen behoorlijk goede en wetenschappelijk onderbouwde behandelingen voor dit probleem hebben.

Voor alle duidelijkheid: je kunt natuurlijk ergens heel lang niet actief aan denken. En dat op die manier zo goed als vergeten zijn, zonder dat de herinnering eraan werkelijk helemaal weg is. Een gesprek met een jeugdvriend, een bezoek aan een bepaalde plek, of natuurlijk een in thee gesopt madeleinetje kan herinneringen ‘terug naar boven’ brengen. Die ervaring kennen we allemaal. 

Maar zo’n alledaagse ervaringen staan in schril contrast met de theorie die de winnaar van de Skeptische Put 2024 aanhangt, waarbij onder andere beweert wordt dat het lichaam  trauma kan onthouden. Allerlei weinig specifieke lichamelijke en psychische symptomen kunnen volgens aanhangers wijzen op verdrongen herinneringen, niet zelden aan seksueel misbruik. Jammer genoeg gaat deze theorie al een hele tijd mee. Nog in de jaren ’90 werden talloze vaders valselijk beschuldigd doordat de therapeuten van hun kinderen in allerlei symptomen telkens weer verdrongen herinneringen aan seksueel misbruik zagen[2]. De patiënten zelf zijn op den duur meestal oprecht overtuigd van deze herinneringen. Maar die werden hen aangepraat door suggestieve technieken vanwege de therapeut. Dat klinkt misschien straf, maar psychologisch onderzoek is hierover glashelder: verdrongen herinneringen bestaan niet, valse herinneringen jammer genoeg zeker en vast wel. Zie onder andere het magistrale boek ‘Remembering Trauma’ van Richard McNally, professor psychologie aan Harvard. McNally legt bijvoorbeeld haarfijn uit hoe het komt dat rechercheurs die kinderen ondervragen speciaal opgeleid moeten worden om iedere vorm van beïnvloeding te vermijden. Vaak ongewilde en goedbedoelde beïnvloeding die niettemin levens kan verwoesten.

Precies die zwaarte maakt dit geen eenvoudig onderwerp. In 2017 waren er dan ook verzachtende omstandigheden om de prijs niet aan onze laureaat toe te kennen. Het ging om een persoonlijk en pijnlijk verhaal. De persoon, hoewel misleid en misleidend, was meer slachtoffer dan dader. Bovendien gaat het om een auteur, een kunstenaar, en niet iemand die formeel pretendeerde anderen te kunnen helpen of genezen.

Nu, 7 jaar later, liet de laureaat ons echter weinig keuze meer. Hoewel diens eerste optreden in 2024 nog steeds in de literaire sfeer plaatsvond, werden ineens een aantal concrete wetenschappelijke en therapeutische claims gedaan, onder meer over psychedelische drugs. Non-fictie. Niet alleen had deze dame het licht gezien, ze kon ook zelf behandelingen aanbieden “die hier nog onbekend zijn.” Ze publiceerde een boek waarin ze haar theorieën deelde en haar eigen werk als letterlijk zelfverklaarde therapeut aanbood.
Een serieuze vinger richting de echte specialisten: de professionals uit de geestelijke gezondheidszorg. Die hadden hun tijd op de schoolbanken blijkbaar verprutst – zo impliceerde onze winnares. ‘Do your own research’, u weet wel. De Vlaamse Vereniging voor Klinisch Psychologen (VVKP) reageerde dan ook scherp op deze quatsch.

De nieuwsdienst van de VRT schoot jammer genoeg tekort door de fratsen van onze laureate alles als een louter informatief nieuwsfeit te presenteren, zonder enige kritische kanttekening over de inhoud. Hoewel dit na fel protest uit professionele en academische hoek toch wat werd bijgeschaafd, toonden de daaropvolgende dagen hoe journalisten telkens weer worstelen met dit soort thema’s.

Geestelijke gezondheid is een populair onderwerp. Het is dus moeilijk voor de media om straffe claims hierover te negeren. Nochtans zou de berichtgeving hierover even saai kunnen zijn als die over pakweg artrose: we weten uit onderzoek min of meer wat het is,we hebben redelijk wat behandelingen en richtlijnen die samenvatten wat de best onderbouwde aanpak is. Mensen die boeken schrijven over zelfbedachte behandelingen voor artrose die niet in die internationale richtlijnen voorkomen, mogen meestal niet zomaar in De Afspraak komen zitten. Maar voor mentale gezondheid passeert zoiets helaas veel vlotter, iedereen mag expert zijn. Eén conflict met je baas overleefd hebben volstaat om burn-out coach te worden. 

Maar negatieve aandacht is natuurlijk ook aandacht. Dat weten we bij het prijzencomité van SKEPP goed genoeg. Onze zelfverklaarde therapeut verweerde zich openbaar dan ook als een duivel tegen het wetenschappelijke wijwater: al die experts, professoren en psychologen kennen er niks van. Die zijn niet op de hoogte van de allernieuwste inzichten van het selecte clubje randfiguren in de Verenigde Staten waar onze laureaat natuurlijk wél goede banden mee heeft. Die aanpak is voor veel skeptici welbekend. Het boek van onze winnares barst dan ook van typische maneuvers: het voeden van wantrouwen in de wetenschappelijke methode, het bekritiseren van de ‘mainstream’ behandelaars, en het ophemelen van een kleine groep vermeende dwarsdenkers die tegen de stroom ingaan. 

Op die manier joeg onze winnares nog een derde groep in de gordijnen: de opleiders aan onze universiteiten en hogescholen. Die zouden blijkbaar niet op de hoogte zijn van de wonderbaarlijke gegevens van enkele buitenlandse randfiguren. Onze laureate ondergraaft zo bij het brede publiek de geloofwaardigheid van opleidingen voor de gezondheidszorg. Dat zijn geen onschuldige zaken. De decaan van de faculteit psychologie van de KU Leuven reageerde dan ook scherp op de zelfoverschatting van onze winnares: “Een platform opbouwen rond ongefundeerde theorieën maakt je nog geen wereldautoriteit.”

Ook al maakt de winnares van de Skeptische Put 2024 het wel erg bont, toch reiken we deze prijs uit met een dubbel gevoel. Haar laatste boek maakt immers opnieuw duidelijk dat onze winnaar op minstens één manier ook een slachtoffer is, en we willen niet aan haar lijden uit het verleden voorbij gaan. We kunnen haar boek dan ook lezen als een falen van de maatschappij: een medeburger vond niet de juiste hulp voor haar problemen en belandde bij een clubje met pseudowetenschappelijke ideeën waarvan ze de indruk kreeg dat die haar hielpen. Ook al kloppen die ideeën niet. Maar zo’n denkwijzes zijn niet altijd onschuldig. Bepaalde stromingen binnen de zogenaamde antipsychiatrie dreven wel erg ver af van de wetenschap en gelijken meer op sektes. We zullen de bekendste maar niet noemen. Maar ook valse, aangeprate herinneringen aan misbruik kunnen zoals gezegd meerdere levens verwoesten. Wanneer iemand zo’n ideeën niet alleen beleeft en gelooft maar ook breed verkondigt, verdedigt, en er zelfs een carriere rond bouwt, kan een slachtoffer zelf dader worden.  

De geestelijke gezondheidszorg staat voor enorme uitdagingen. Toch is er al heel wat wetenschappelijke vooruitgang geboekt. Er verschijnen voortdurend nieuwe inzichten over welke behandelingen wel en niet werken en over hoe we de zorg beter zouden kunnen organiseren. Of bereikbaar maken voor wie er nood aan heeft. Wie weet ontstaat ooit een zo goed als ideaal zorgsysteem waarbij mensen geen nood meer hebben aan alternatieve nonsens. Maar zolang we systematisch meer geloof hechten aan zelfverklaarde therapeuten met pseudowetenschappelijke theorieën dan aan zelfverklaarde ingenieurs die beweren vliegende tapijten te maken, verdoen we massaal tijd, geld, en moeite. En daar is weinig ruimte voor.

SKEPP v.z.w. reikt de Skeptische Put 2024 dan ook uit aan Griet Op de Beeck.

 

Voetnoten