Aromatherapie: een reis in sprookjesland

De kok (m/v) als aromatherapeut         

Het gebruik van de damp van essentiële of etherische oliën als medicijn wordt aromatherapie genoemd. Deze oliën worden vervaardigd van hele planten of delen ervan zoals bloemen, wortels, zaden, vruchtvlees, bladeren, stengels, hars, bast en wat dies meer zij. De oliën worden geëxtraheerd met stoomdistillatie, een uitvinding van de Arabieren. Zij waren de eersten die etherische oliën produceerden. In tegenstelling tot wat nogal wat aromatherapeuten beweren, hadden de oude Egyptenaren geen essentiële oliën; daar hadden ze de techniek nog niet voor. Parfums hadden ze echter wel. Het onttrekken van de olie uit de plant vraagt dikwijls ook nog om de toepassing van chemicaliën; erg natuurlijk zijn deze oliën dus ook al niet. En ze zijn duur, want dit alles is arbeidsintensief.

Gezien de naam “aromatherapie” wordt vaak aangenomen dat het ervaren van de geur een helende werking heeft, maar dat is in het algemeen niet het geval, behalve als bijdrage tot het placebo-effect. Het woord “essentieel” is hier ook verwarrend, want essentieel in de voedingskundige zin zijn deze oliën allerminst. Bij aromatherapie zijn er tenminste twee definities voor het woord “essentieel” in gebruik. De ene slaat op de vluchtige, aromatische componenten van de olie[i], de andere op de scheikundige eigenschappen van de olie zelf. In dat laatste geval wordt de geur gebruikt als een van de manieren om het middel te identificeren[ii]. Ook de manieren van toedienen zijn nogal verschillend. Allereerst het op allerlei manieren inhaleren van de damp van de olie, zoals men op grond van de naam mag verwachten. Maar ook het smeren op de huid, het toevoegen van enkele druppels aan thee, badwater, kaarsen, douchegels en wat er verder nog te bedenken valt. Sommige therapeuten beweren dan weer dat inwendig gebruik taboe is en dat die thee dus niet kan. Dat is op zichzelf ook heel erg verstandig, want veel van die etherische oliën zijn inderdaad giftig bij inwendig gebruik, zoals de olie van teatree, arnica, kamfer, ceder, anijs, peterselie en nog vele andere[iii],[1]. Dat smeren op de huid is niet beperkt tot delen in de buurt van de neus; de olie schijnt nuttig te zijn op ieder lichaamsdeel. Zolang je maar essentiële oliën gebruikt heet het blijkbaar nog steeds aromatherapie, ook al snuift men nauwelijks iets op. Bovendien wordt nog beweerd dat de uitwerking bij uitwendig gebruik sterker is dan bij inwendig gebruik[iv]. Waar die mededeling op berust wordt niet vermeld. Zoals we zullen zien is veeleer het tegendeel waar.

Er bestaan een flink aantal essentiële oliën. Volgens Valerie Ann Worwood[2] ongeveer 300[v]. De Nederlandstalige zaken (therapeuten?) die op het internet adverteren verkopen er toch minder: dat varieert van slechts 8 tot om en bij de 200. Bij Bachbloesemtherapie weten we het precies: dat zijn er 38. Bachbloesemtherapie is echter geen aromatherapie, maar eerder een vorm van homeopathie, dus die laten we hier buiten beschouwing. Bij de Traditionele Chinese Geneeskunde schijnen er maar 80 te zijn. Wie precies bepaalt waar een olie goed voor is, blijft erg onduidelijk. Soms worden er namen genoemd (Bodart, Kramer, Cazin)[3] maar wie dat precies zijn is voor een buitenstaander een raadsel.[vi] Er zijn geen verwijzingen naar wetenschappelijke of zelfs maar naar onwetenschappelijke literatuur, alleen naar traditie, waar zelfs vaak en trots naar verwezen wordt. Maar aderlating was ook een heel oude traditie met veel dankbare klanten[4]. Het enige wat aderlaten doet, is de patiënt uitputten. De ondernemingen die kleine aantallen essentiële oliën verkopen, lijken zich te beperken tot wat het best verkoopt of wat bij de rest van het bedrijf – b.v. een schoonheidssalon - past.

Er zijn wel degelijk echte geneesmiddelen die ingeademd moeten worden, zoals sommige middelen tegen astma en bronchitis. Ook bij zelfhulpmiddelen voor verkoudheid komen er soorten voor die geïnhaleerd worden. Dit zijn middelen zoals b.v. Vicks Vaporub, dat op je borst gesmeerd wordt, door de lichaamswarmte wordt verdampt en dan ingeademd wordt. Andere zijn: Inhalo rhinathiol (neusdruppels), Inopectol (crème), Olbas (druppels), Perubore (compr. voor inhalatie) en Pulmex (zalf). Het officiële repertorium vermeldt echter dat het niet zeker is dat deze middelen beter werken dan inhalatie van een zoutoplossing. In dat geval heb je wel inhalatie, maar geen aroma. Hoewel die laatste toepassingen erg op aromatherapie beginnen te lijken, worden ze in het algemeen niet tot de aromatherapie gerekend. Er wordt namelijk niet vermeld dat er essentiële oliën worden gebruikt. Het soort aromatherapeuten dat zo graag als regulier aanzien wil worden, lijft deze middelen dan weer wel in. Dan zijn er ook nog aromatherapeuten die zelfs het koken met kruiden een vorm van aromatherapie noemen. In dat geval is iedere enigszins serieuze kok een aromatherapeut en België moet er dan wel bijzonder rijk aan zijn. Hoe is het mogelijk dat er in België nog ooit iemand ziek wordt…

Geschikt voor zo ongeveer alles, van de badkamer tot de keuken, voor lichaam en geest. Een keuze:

Dat een lekker geurtje in het badwater voor menigeen ontspannend is, daar twijfelen weinig mensen aan, hoewel... dat warme water is op zichzelf ook al ontspannend. En bijna ieder geurtje dat je prettig vindt zal het wel doen, dat hoeft niet beslist een etherische olie te zijn. Parfumexperts zullen daar mogelijk anders over denken. Jammer genoeg vinden niet alle mensen dezelfde geuren prettig. Een extreem voorbeeld: de geur van een goede sigaar. Een kenner geniet daarvan, maar voor veel niet-rokers is het een vieze stank. Als bij een massage een lekker ruikende olie of crème wordt gebruikt, zal menigeen dat ook waarderen. Maar of die massage daardoor werkzamer wordt? Daarover zijn er alleen maar verhalen beschikbaar, maar geen degelijk bewijs. Die paar druppels olie in het bad of in die zalf, verspreid over de huid, en het deel daarvan dat nog door de huid weet te dringen, is naar alle waarschijnlijkheid te klein om ook maar enig effect te hebben. Verstuiven in de woonkamer? Ook al vindt u dat prettig, menig astmapatiënt vindt het luchtvervuiling. Dat er in cosmetica uitgebreid gebruik gemaakt wordt van etherische oliën spreekt eigenlijk vanzelf.

De oliën zouden het geheugen verbeteren. Dit komt in de buurt van de waarheid. Wat geuren vaak doen is een herinnering oproepen van gebeurtenissen die met die geur verbonden zijn. Dat kunnen zowel plezierige als akelige of geheel neutrale gebeurtenissen zijn. Maar die geuren hoeven helemaal niet van etherische oliën te komen. Het kan de geur van een open haardvuur zijn, maar ook die van een gevaarlijke brand. Die twee geuren verschillen niet zo veel, maar de herinnering wel.

Het blijkt dat sommige oliën kwade geesten verdrijven. De olie van benzoë (hars van styraxbomen) is er een van. Diezelfde olie kan bij gevoelige mensen voor irritatie van de huid zorgen. Daar krijgen boze geesten nogal eens de schuld van; zou dat ten onrechte zijn?

Voor de menselijke geest doen de oliën ook het nodige. Voor lavendel worden de volgende eigenschappen opgenoemd: lost de afkeer van het eigen lichaam op en leert op een gezonde manier met seksualiteit omgaan, leert de mogelijkheden van het eigen ik kennen en bevordert gevoelens van liefde en tederheid. Voor kamille geldt dat het geschikt is voor wie teleurgesteld is door frustraties en de dagelijkse werkelijkheid poogt te ontlopen. Verder zou het helpen bij het uiten van gekwetste gevoelens en emoties naar anderen. En het beschermt tegen negativiteit (aanbrengen rond de zonnevlecht). De essentiële olie van de roos is helemaal een wereldwonder. Het bevordert de helderziendheid, de contacten op andere bewustzijnsniveaus, vrede van de geest en een lang leven. Rudolf Steiner, de bedenker van de antroposofie, beval olie van amandel met roos aan bij levercirrose. De roos werkt ook harmoniserend op het gehele “fijnstoffelijke lichaam”. De olie staat ook nog in verbinding met het energiecentrum van het hart. Het spreekt vanzelf dat de lijst van ziekten en klachten waarbij roos helpt ook erg lang is, van aambeien tot wondverzorging. En het is, zoals wel erg veel etherische oliën, ook nog eens een afrodisiacum.[vii]

Die kwade geesten, verbeterde helderziendheid etc. komen natuurlijk rechtstreeks uit sprookjesland.

Je kunt water bacterievrij maken door het te koken met rozemarijn, salie of tijm, zegt de aromatherapeut. Zonder die oliën worden de bacteriën door het koken ook gedood.                                                                      

Over koken gesproken: van de etherische olie van kaneel wordt door de aromatherapeuten gezegd dat het voor peperkoek te gebruiken is. Maar zou die olie niet snel verdampen in de hete oven? Nooit gemerkt dat peperkoek een afrodisiacum is of goed bij melancholie, verslagenheid en depressie, zoals over kaneelolie wordt beweerd. Of moet je daarvoor per se die olie gebruiken? Trouwens, er wordt gezegd dat flink wat van de oliën in de keuken bruikbaar zijn. In dat geval zijn de kruiden en specerijen waar die oliën uit vervaardigd worden net zo goed, zo niet beter, want holistisch; het hele kruid of specerij wordt gebruikt.

Maar geneest het ook nog?

Aromatherapie is zo effectief omdat de reuk de kortste route naar de hersenen heeft. Het effect van het geneesmiddel bereikt de hersenen op die manier dus het snelst. Of dat nog wat uitmaakt voor de werkzaamheid wordt wel geïmpliceerd, maar niet bewezen. Voor de snelheid waarmee de genezing plaatsvindt is dat uiterst twijfelachtig. Die paar milliseconden tijdwinst bij de overdracht van de signalen van de neus naar de hersenen doen daar echt niet veel toe. En eerst moet nog afgewacht worden of er van werkzaamheid sprake is.

Voor wat voor aandoeningen kan men aromatherapie dan gebruiken? Jammer genoeg zijn de therapeuten het daarover lang niet altijd met elkaar eens. Als je sommige mag geloven: voor nagenoeg alles, inclusief zulke killers als de pest, de mazelen, cholera, tuberculose, malaria en gele koorts. Jantje[viii] heeft hierover heel veel informatie verzameld. Hij geeft een lijst op van ADHD, aambeien en abcessen tot aan zwemmerseczeem, zweren en zweten. En hoe goed is de informatie over de ziekte? Bij ADHD wordt door Jantje eerst keurig het reguliere www.gezondheidsplein.nl geciteerd, daarna komt een natuurarts aan het woord die zegt dat het door verkeerde voeding komt; de acupuncturist verschijnt ook op het toneel en suiker en witbrood zijn boosdoeners, ook al zegt het Gezondheidsplein dat het niet zo is. En waar komt de aromatherapeut mee aanzetten? Lavendel! Zou het zijn omdat het verstuiven van lavendelolie het huis zuivert van negatieve energieën? Dat doet wierook ook.[ix] Lavendel zou ook nog helpen bij de volgende ongemakken en ziektes: abcessen, acne, allergieën, blauwe plekken, brandwonden, dermatitis, eczeem, hoofdroos, insectensteken, luizen, oorpijn, ontstekingen, psoriasis, puistjes, ringworm, scabiës, steenpuisten, wonden, zonnebrand, zweren, zwemmerseczeem, lumbago, spierpijn, reuma, verstuikingen, verrekkingen, astma, bronchitis, keelinfecties, kinkhoest, laryngitis, slechte adem, slijmvliesontsteking, buikkramp, braakneigingen, dyspepsie, flatulentie, kolieken, misselijkheid, blaasontsteking, dysmenorroe, witte vloed, depressiviteit, hoofdpijn, hypertensie, migraine, nervositeit, sciatica, shock, slapeloosheid, stress, vertigo, griep, verkoudheid, winterhanden, vermoeide voeten en wintervoeten. Het hoeft hier niet vermeld te worden dat er voor al dit fraais geen enkel bewijs is buiten anekdotes; ook dit is je reinste sprookjesland. Het enige waar lavendelolie in combinatie met de olie van tijm, rozemarijn en cederhout misschien wat tegen doet is kaalhoofdigheid[x], maar dat staat er hierboven net niet bij. Pech. Bij andere ziekten, bij andere oliën, bij andere therapeuten en bij andere handelaars zijn de verhalen misschien korter, maar niet minder dwaas.

Bij veel van de oliesoorten worden toepassingen genoemd die traditioneel (maar dat betekent zeker niet effectief) zijn voor het gebruik in de zogenaamde fytotherapie. Dat zou betekenen dat het inademen van de damp van de essentiële olie dezelfde werking heeft als het gebruik van de hele plant of plantendelen. De effectieve stoffen bevinden zich echter lang niet altijd in de olie. Het ziet ernaar uit dat de aromatherapie nogal klakkeloos gegevens over fytotherapie heeft overgenomen. En dan nog: een etherische olie inademen of laten opnemen door de huid is iets anders dan een kruidenmiddel eten of drinken.

Dan toch maar eens kijken bij PubMed onder “aroma therapy.” Nu, daar staat ondertussen het nodige over aromatherapie, maar in hoofdzaak meer algemene verhalen over hoe fijn het zou zijn als iedereen meewerkte om aromatherapie mogelijk te maken. Of het genas en pijn of andere klachten verminderde, werd niet vermeld. Er is slechts één referentie aan een test van aromatherapie. Nou ja, therapie. Essentiële oliën werden gebruikt tegen de geur van stinkende wonden. En, hoe bestaat het: dat hielp! Of andere goedkopere en misschien even lekkere geurtjes als die van essentiële oliën het ook deden, werd niet vermeld. Dat werd waarschijnlijk niet uitgetest. En dan was er ook nog een artikel over de waardering van Australische huisartsen van alternatieve behandelingen. Voor aromatherapie hadden ze geen goed woord over: zonder meer onwerkzaam. Eerlijk is eerlijk: zo’n enquête is geen bewijs dat het nooit werkt, maar wel dat de werkzaamheid uiterst zeldzaam is. Er was ook nog een proef waarbij aromatherapie werd gecombineerd met massage. Dat zegt uiteraard niets over het effect van de olie alleen. Al met al niets om over naar huis te schrijven.

Aromatherapie is niet erg natuurlijk, baten doet het nauwelijks en schaden kan het wel degelijk.

[1] Dat zijn mijn voornaamste bronnen. Herbal Medicine vindt maar ongeveer 150 kruiden de moeite van het bespreken waard. Natural Data Base heeft er duizenden, maar die bespreekt alles dat te koop aangeboden wordt.

[2] Jammer dat ze geen Wormwood = absint/alsem heet!

[3] Ik heb geGoogled, maar met alleen de achternaam is dat hopeloos. Nog een wonder dat ik die Krämer vond. Nee, “naam + aromatherapie” leverde bij die andere twee namen niets op.