Professor Lievens valt in Skeptische Put

Mensen hebben nogal eens de neiging om grafologie te verwarren met schriftkunde, het gerechtelijk onderzoek naar de authenticiteit of valsheid van een handschrift op basis van letterafstand, lettergrootte, woordhelling, lussen, streepjes, enzovoort. Grafologen richten zich wel op die kenmerken, maar dan met de bedoeling daaruit iemands persoonlijkheid af te leiden. Volgens hen zijn de details van iemands handschrift een fysieke manifestatie van onbewuste mentale functies. Zo leiden ze uit een grote afstand tussen de letters een neiging tot isolatie en eenzaamheid af, omdat die afstand zou wijzen op iemand die zich oncomfortabel voelt bij intiem contact met anderen. Wie zijn t's doorkruist met een streepje dat op een zweep lijkt, zou daarmee dan weer zijn sadistische natuur verraden. "Grafologie is niets anders dan magisch denken, denken op basis van gelijkenis", stelt VUB-professor Wim Betz, secretaris van SKEPP en lid van het prijsuitreikend comité. "Er bestaat geen enkele empirische aanwijzing dat schriftkenmerken overeenstemmen met karaktereigenschappen. Bij gecontroleerd onderzoek scoren grafologen niet beter bij het voorspellen van persoonlijkheid dan op basis van toeval te verwachten valt, wat ook betekent dat ze niet beter presteren dan leken. Het enige wat een handschrift soms lijkt bloot te geven, zijn leeftijd en geslacht, maar dat zijn dan net zaken waarvan grafologen zeggen ze niet te kunnen afleiden." De grafologie beweert gefundeerde uitspraken te kunnen doen over onder meer intelligentie, organisatievermogen, systematisch denken, kritisch inzicht, improvisatie-vermogen, ambitie, autonomie, identiteits-beleving en zelfcontrole. Zo ook professor Stefan Lievens in Tussen de lijnen!, gepubliceerd samen met K. Fujiki en M. de Monchy.

Een bijzonder onwetenschappelijk boek, oordeelt SKEPP. "Lievens misbruikt zijn academische status om de grafologie een wetenschappelijk cachet te geven. Daarover zijn we zeer verontwaardigd”, aldus Betz. Het boek beschrijft niet alleen de grafologische methode, maar beveelt ze ook aan voor studie- en beroepsoriëntering, partnerkeuze, het vergroten van zelfkennis en zelfs bewustzijnsverruiming. Wat SKEPP het meest verontrust, is dat de auteurs op basis van lussen en streepjes zelfs diagnoses stellen als "subversief tegen gezag" en "sociaal onaangepast". Wie uitspraken waagt die iemands leven of carrière kunnen breken, moet zich op meer kunnen baseren dan op mystiek occultisme, meent Betz.

Het met een droge balpen overschrijven van de letters om zich in te leven in de gevoelswereld van de onderzochte persoon kan men bijvoorbeeld bezwaarlijk wetenschappelijk noemen. "Lievens verwerpt de wetenschappelijke benadering van de grafologie, omdat de waarde van grafologie volgens hem niet meetbaar is via de natuurwetenschappelijke methode. Dat klopt natuurlijk. Heel wat ernstige wetenschappen verrichten echter onderzoek naar zaken die niet natuurwetenschappelijk meetbaar zijn, zoals de taalkunde, de geschiedkunde en deelgebieden van de psychologie en de sociologie. Goede wetenschappers hanteren daarbij criteria voor betrouwbare en verifieerbare kennis, houden rekening met het geheel van de bestaande wetenschappelijke kennis en onthouden zich van beweringen die ze niet kunnen staven. Zindelijk denken heeft niets te maken met natuurwetenschap, maar alles met elementaire logica en gezond verstand". Toch blijken cliënten van grafologen zich doorgaans goed te herkennen in een analyse van hun handschrift. Sceptici verklaren dat door wat zij het barnumeffect noemen: als de uitspraken maar algemeen genoeg en overwegend positief zijn en betrekking hebben op moeilijk controleerbare eigenschappen, kan iedereen zichzelf erin terugvinden. Hetzelfde gaat trouwens op voor horoscopen, waarzeggerij en tal van andere pseudo-wetenschappen. De Nederlandse Stichting Skepsis, een zustervereniging van SKEPP, nam de proef op de som via een vermakelijk onderzoek. Na bij een grafologisch bureau een analyse van het eigen handschrift te hebben aangevraagd (waarbij zelfs de niet-geplaatste handtekening werd ontleed!), richtte Skepsis een eigen bureau op, met dit grafologische rapport als uitgangspunt. Iedereen die zich voor een handschriftanalyse tot de undercoversceptici richtte, kreeg ditzelfde verslag toegestuurd. Vrijwel alle cliënten verklaarden zich zeer tevreden met deze beschrijving van ‘hun’ persoonlijkheid. Een aantal citaten uit het rapport: "U heeft de neiging om kritisch op uzelf te zijn. U slaagt er echter in het algemeen in uw persoonlijke zwakheden te compenseren. Hoewel er momenten zijn waarop uw levenspatroon chaotisch verloopt, laat u zich niet op een zijspoor brengen en worden bijzaken van hoofdzaken gescheiden", en: "U maakt zich zorgen over hoe u door anderen wordt bekeken of beoordeeld, omdat u behoefte heeft aan hun waardering. Naar buiten toe heeft u vaak een houding van "wie doet me wat", maar innerlijk weet u wel beter en is het pantser soms dunner dan u lief is."

"Lievens verwerpt de wetenschappelijke benadering van de grafologie, omdat de waarde van grafologie volgens hem niet meetbaar is via de natuurwetenschappelijke methode. Dat klopt natuurlijk. Heel wat ernstige wetenschappen verrichten echter onderzoek naar zaken die niet natuurwetenschappelijk meetbaar zijn, zoals de taalkunde, de geschiedkunde en deelgebieden van de psychologie en de sociologie. Goede wetenschappers hanteren daarbij criteria voor betrouwbare en verifieerbare kennis, houden rekening met het geheel van de bestaande wetenschappelijke kennis en onthouden zich van beweringen die ze niet kunnen staven. Zindelijk denken heeft niets te maken met natuurwetenschap, maar alles met elementaire logica en gezond verstand."

De grafologie stamt uit de zeventiende eeuw, een periode waarin men ook andere manieren zocht om iemands karakter te ‘lezen'. Zo maakten de fysiognomiek (gezichtleeskunde) en de metoposcopie (voorhoofdlijnkunde) in die tijd opgang. Toen in de loop der eeuwen bleek dat rimpels of bolle wangen niets verraden over intelligentie of karakter, werden deze opvattingen naar het rariteitenkabinet van de geschiedenis verwezen. De grafologie is de laatste jaren echter weer aan een opmars toe, met als voorlopig hoogtepunt het boek van Lievens en coauteurs. "Tussen de lijnen! vermeldt dat er te veel kaf onder het koren van de grafologen schuilt, iets waarmee SKEPP volledig akkoord gaat wat het kaf betreft", zegt Betz. "Of er zich koren tussen bevindt en waar, is nog niet erg duidelijk".