Carlos Castaneda naar de eeuwige jachtvelden

Dat hij de bronnen van zijn pseudo-mystieke geschriften beter geheim kon houden, wist hij als geen ander. En dat geheimzinnigheid verkoopt, daar kan zijn uitgever van meespreken. Castaneda was een van de grote illusionisten van de jaren zeventig. Het begon in 1968, na een cursus creative writing, met The teachings of Don Juan, waarmee hij aansloot bij de subcultuur in het Los Angeles van die tijd waarin Aldous Huxley de hogepriester was, met zijn toen net gepubliceerde The doors of perception. Castaneda werd geboren in Peru als zoon van een horlogemaker en kwam naar Los Angeles om er antropologie te studeren. Daaruit putte hij veel inspiratie bij de beschrijving van de ervaring van de student Carlos die door de brujo (Indiaanse tovenaar) Don Juan wordt ingewijd in de magie van New Mexico met behulp van peyote, een cactus die een narcoticum bevat met hallucinogene eigenschappen. Het sloot aan bij de zucht naar primitieve wijsheid en de psychedelische ervaringen die die jaren kenmerkte.

Castaneda presenteerde zijn boeken (het is een hele reeks geworden, die na deel drie vervaarlijk in herhaling begon te vervallen) als baanbrekend wetenschappelijk veldwerk. Dat leverde hem in 1973 een doctorstitel aan de Universiteit van Californië op. Maar dat zegt vooral veel over de zucht naar nieuwe paradigma's waaraan zelfs de academische wereld toen niet kon weerstaan.

Critici hebben later meer dan aannemelijk gemaakt dat Castaneda zijn boeken samenstelde uit een amalgaam van antropologie, reisverhaal, mystieke cultuur, fantasie en een goed gevoel voor de tijdsgeest. Kortom, Carlos had nooit Don Juan ontmoet, omdat die niet bestaat, de geografische details klopten niet, de beschrijvingen van fauna en flora rammelden langs alle kanten, de interne logica en de chronologie klopte langs geen kanten en de lijst (vermomde) plagiaten uit de wereldliteratuur, van Hildegard van Bingen tot Nietzsche, werd steeds langer. Het ouderwetse onderscheid tussen feit en fictie zijn blijkbaar niet van toepassing in de wondere wereld van de chemische cactus. Voorvechters van de new journalism probeerden hem nog te verdedigen onder het motto dat goede fictie meer waarheid bevat dan de beste journalistiek.

Maar Castaneda deed er het zwijgen toe en schreef verder. Hij bereidde de weg voor andere kaskrakers zoals De celestijnse belofte van James Redfield uit 1993. Het zijn hedendaagse spirituele avonturenromans waarin pedagogiek gecombineerd wordt met entertainment, verpakt in een laagdrempelig new age-kleedje. De laatste jaren was Castaneda bezig met de verdere merchandising van zijn leer. Hij gaf duurbetaalde cursussen zelfontplooiing. Hij noemde het "tensegrity", een mystieke bewegingsleer, als een soort van Tai Chi, maar dan met de geur van tortilla's en mescal in de plaats van wierook. Zijn tiende boek Tensegrity verscheen dit voorjaar, en bevat ook drie video's. Een Nederlandstalig boek van iemand die bij Castaneda in de leer ging kwam ook net op de markt. Castaneda had wat Redfield en Montignac ook bezitten: een jaloersmakend vermogen tot mystificatie en zelfpromotie. Hollywood goes metaphysical.

De gevolgen voor de indianenstammen in het Zuidwesten van de Verenigde Staten zijn minder opwekkend. Zij worden overspoeld door peyotekauwende sensatiezoekers. New age- groeigroepen eigenen zich hun heilige plaatsen toe. Peyotegebruik in religieuse ceremonies is de indianen inmiddels van hogerhand verboden. En zo vormt de psychedelische subcultuur van de jaren zestig een nieuwe stap in hun culturele onderwerping.

Meer lezen:

• Margaret Runyan Castaneda (zijn ex-vrouw), A magical journey with Carlos Castaneda, 1998
• Rick DeMille, Castaneda's journey: the power and the allegory, 1976
• Jay Courtney Fikes, Carlos Castaneda, Academic opportunism and the psychedelic sixties, 1993