De hoorcolleges van Johan Braeckman. Een warm pleidooi voor een koele blik.

Kritisch denken komt niet van nature. Een blind proces van natuurlijke selectie heeft ons opgezadeld met een brein dat, ondanks de indrukwekkende prestaties die het dagelijks levert, toch uitermate feilbaar en kwetsbaar voor foute ideeën blijkt. Helder denken is een vaardigheid die verworven dient te worden. Net zoals je zonder training en een aangepast schema nooit topsporter kan worden, zal ook niemand in staat zijn om zonder gerichte aandacht voor de ingebouwde beperkingen van het menselijk denken alle valkuilen van kennisverwerving te vermijden. Met zijn box over kritisch denken biedt Braeckman een unieke rondleiding in de dwaalwegen van onze psychologie en in de verleidelijke redeneerfouten waarvoor we onszelf en onze kinderen maar beter behoeden. Rode draad is de soms ondraaglijke lichtgelovigheid van de mens, en een keur aan voorbeelden passeert de revue. Van ons vermogen tot bedrog en zelfbedrog tot ons overmatig vertrouwen in anekdotische bewijzen en gezagsargumenten; van mediums, klopgeesten en ufo’s tot samenzweringstheorieën en zogenaamd alternatieve geneeskunde. Braeckman weet welke verhalen en anekdotes te mooi zijn om niet te vertellen. Hij houdt de theorie interessant met uitwijdingen, concrete illustraties, actuele voorbeelden en handige vuistregels.

In een wereld die overloopt van informatie is een scherp afgestelde onzindetector geen overbodige luxe. Braeckman pleit ervoor om in opvoeding en onderwijs explicieter aandacht te besteden aan het verwerven van kritische vaardigheden. Jongeren groeien op met de resultaten van wetenschappelijk onderzoek zonder echt inzicht te krijgen in de historische achtergrond of methodologische aspecten ervan. Ten onrechte kan zo een beeld ontstaan als zou wetenschap niet meer zijn dan een set van dogmatisch te aanvaarden inzichten. Het enige dogma dat wetenschap tolereert, is echter de eis om elke bewering streng te controleren alvorens deze te aanvaarden, gekoppeld aan de voortdurende bereidheid om elke opvatting te herzien wanneer daar gegronde redenen voor opduiken. Er is niets dogmatisch of fundamentalistisch aan om bewijzen te vragen voor merkwaardige beweringen. Pas wie inzicht heeft in de strenge eisen waaraan kennis volgens de wetenschappelijke methode moet voldoen (bijvoorbeeld bij dubbelblind gerandomiseerd onderzoek met placebocontrole), zal het fundamentele verschil leren appreciëren met de povere inzichten die op basis van eenvoudige getuigenverklaringen verworven worden. 

Braeckmans pleidooi voor meer kritisch denken is niet zo vanzelfsprekend als het misschien lijkt. Nogal wat mensen zien niet spontaan de urgentie in van een wereld waarin alles wat zich aandient argwanend tegen het licht wordt gehouden. Bij de schets van een kritisch en rationeel wereldbeeld haalt men zich al gauw een kil en fantasieloos landschap voor de geest, bevolkt door dispuutzieke cynici die alles en iedereen in vraag stellen. Geheel onterecht. Braeckman legt haarfijn uit wat kritisch denken precies is en wat het zeker niet is. Inzicht in het verschil tussen feit en fictie staat een levendige creativiteit en verbeelding helemaal niet in de weg. Bovendien is er een belangrijke ethische motivatie. Elke samenleving die haar welzijn veilig wil stellen, heeft nood aan rationele besluitvorming op basis van steekhoudende informatie. Stevig onderbouwde beweringen zijn intrinsiek waardevoller om na te streven en door te geven dan achterhaalde intuïties of nattevingerwerk. Er is niets tegen af en toe wat fastfood, maar net zoals een gezond en evenwichtig dieet de pedagogische norm is, zou het aanmoedigen van een onderzoekende blik en het aanleren van kritisch denkvermogen een vanzelfsprekende waarde moeten zijn in een democratische samenleving.

Een kritische ingesteldheid houdt in wezen geen rekening met heilige huisjes of lange tenen. Toch benadrukt Braeckman het fundamentele respect waarmee we mensen steeds dienen te benaderen. Respect voor mensen mag echter niet verward worden met respect voor de opvattingen van mensen. Braeckman pleit voor een maximaal respect voor mensen, in combinatie met de maximale mogelijkheid om hun opvattingen te bekritiseren. Naar het voorbeeld van de wetenschappelijke gemeenschap zou de hele samenleving ervan doordrongen moeten zijn dat er geen enkele reden is om scherpe kritiek op iemands opvattingen automatisch te interpreteren als een gebrek aan respect voor die persoon. Men zou in tegendeel zelfs kunnen zeggen dat niets van meer respect voor een individu getuigt dan het oprechte geloof dat hij of zij intellectueel en emotioneel in staat is van mening te veranderen, los te komen van de eigen opvattingen als daar gegronde redenen voor gepresenteerd worden. Het is een ideaal dat we wellicht nooit volledig zullen bereiken, maar met deze aanstekelijke lessenreeks getuigt Johan Braeckman alvast van een groot vertrouwen in de kracht van kritisch denken en in de mogelijkheid van elke mens om, vrij van aangeboren vooroordelen, overgeleverde tradities of modieuze denkbeelden, helder en autonoom te leren denken.

Pieter Peyskens is germanist en master in de wijsbegeerte (UGent).

Inhoudsopgave

CD1 - De ondraaglijke lichtgelovigheid van de mens

• Hoofdstuk 1: Kritisch denken ontwikkelt zich niet spontaan
• Hoofdstuk 2: Zijn slimme mensen extra kwetsbaar?
• Hoofdstuk 3: De valkuilen van het denken I

CD 2 - Hoe werkt kritisch denken en hoe werkt het niet?

Johan Braeckman, Darwin en de evolutietheorie. Een hoorcollege over zijn leven, denken en de gevolgen van zijn werk. 

Home Academy Publishers 2010 (EAN: 9789085300847)