"De Holle Diamant"

New Age of de postmoderne goedgelovigheid. Er heeft nog nooit zo weinig volk in de kerken gezeten als vandaag. Tegelijkertijd lijkt de belangstelling voor het ongrijpbare nooit groter geweest te zijn. Is er inderdaad een Nieuwe Tijd op komst (of al aangebroken) waarin de mens de religiositeit teruggevonden heeft?

Definitie gezocht

New Age? Als iemand eens kon vertellen wat het juist is. Meestal wordt aangenomen dat het gaat om een stroming waarin een nieuw soort beleving, religiositeit of spiritualiteit wordt gevonden of gevolgd. Maar het is zoals met homeopathie of handenopleggers of wichelroedelopers. Er is niet één onbetwiste theorie of methode, er zijn honderden individuen, groepjes, scholen en stromingen die zich - als het zo uitkomt - tot de Nieuwe Tijd rekenen. Het officieuze begin van de new age ligt zowat twintig jaar geleden bij het verschijnen van Fritjof Capra’s boek De Tao van de Fysica. Capra legde een associatief verband tussen oosterse wijsheden en de inzichten van de kwantumfysica. Verder dan een poëtisch ezelsbruggetje tussen de raadselachtigheid van de twee ging het echter niet. Maar het pastte uitstekend in de tijdsgeest. In het kielzog van de flower power, de hippies en de musical Hair, werd toen reikhalzend uitgekeken naar het begin van het Aquariustijdperk. Ondertussen is de new age uitgegroeid tot heuse ‘beweging’, maar dan wel een die een richting en een eindpunt mist. Er hoort new age-muziek bij, een soort van muzikaal kamerbreed tapijt waarin je spirituele bronnen kunnen opwellen. Het gaat van natuurgeneeswijzen of handoplegging, over spirituele ontmoetingen met jezelf of met de geesten van illustere overledenen (channeling), tot natuurvoeding en zwemstages met dolfijnen voor overspannen managers. Alles wordt gekruid met een sneufje oosterse of westerse mystiek, van zen tot Hildegarde von Bingen en Meester Eckhard. De new age heeft ook moderne leermeesters. De zogenaamde lessen van Don Juan werden in de loop der jaren opgetekend en gemerchandised door Carlos Castaneda. Ze kregen een eigentijdse opvolging in de Celestijnse Belofte, inclusief video’s en werkmappen. Er worden cursussen, meditatietrainingen en herbronningsweekends georganiseerd. De consulenten van de nieuwe tijd richten stilteruimtes in die eerst op negatieve aardstralen onderzocht, deskundig ontstraald worden en dan volgens feng shui-principes ingericht. New age is een amalgaam van kleine en grote winkeltjes die hun waren aan de goedgelovige man of vrouw brengen. De handelaren op de new age-markt bieden allemaal hun eigen geheime sleutel tot het geluk aan. Aan die sleutel hangt meestal wel een trademark en een prijskaartje.

Gesprekken of debat?

Over die new age heeft Maurits Schmidt, de redacteur levensbeschouwing van de Nederlandse krant Het Parool, een boek geschreven, of beter, zich laten dicteren. De holle diamant, het grote debat over new age bestaat uit zesentwintig gesprekken met min of meer bekende Nederlanders van zeer divers pluimage. Sommige staan bekend als fervente aanhangers van dit onduidelijke gedachtegoed, zoals Ronald Jan Heijn (ja, familie van Albert), de eigenaar van de Amsterdamse new age supermarkt Oibibio. Deze speciaalzaak voor halfzachte consumenten is overigens bijna bankroet, zo goed verkoopt het dus ook weer niet. Bij de pro-new agers zijn ook Iteke Weeda of Marcel Messing. Andere gesprekspartners zijn kritische geesten zoals Karin Spaink (ook hier bekend van een confrontatie met onze rijkswacht of van het boek over de ‘orenmaffia’) tot Midas Dekkers en Jan Blokker. Ook de filosoof Hans Achterhuis wordt aangesproken. Hij is een verdediger van de zachte waarden en komt hier nog als een van de nuchterste beschouwers uit de hoek. Rationeler alvast dan Freek de Jonge of Adelheid Rosen, die als cabaretiers hun pluimen hebben verdiend maar een ronduit wazige kijk hebben op de realiteit van het dagelijkse leven. Het wordt echter nergens een debat zoals de titel belooft. Het is een gemakkelijk boek, met zachtjes kabbelende interviews over een vederlicht onderwerp, gewoon op een rijtje, zonder dat Schmidt een eigen of kritische mening formuleert of orde op zaken stelt. Nergens komt er inzicht, hoogstens ontwaar je een verborgen agenda. Zoals de verholen suggestie dat de hele new age het gevolg is van het millenniumgevoel, wat dat ook moge betekenen. Het doet in dat opzicht alleen maar mee met het opkloppen van een gevoel waarvan niet eens duidelijk is of het wel bestaat.

De kern van de zaak

Het ontbreekt in deze aaneenrijging van gesprekken, waarin de interviewer niemand voor de borst wil stoten, aan duiding of overzicht. Het gebrek aan weerwerk moet je Schmidt overigens misschien wel vergeven want new agers kunnen niet goed tegen kritiek. Ze klappen dan dicht. Door de negatieve vibraties van kritische opmerkingen sluit hun chakra zich. Fundamentele kritiek vind je hier dus niet. Schmidt zoekt niet naar de rode draad doorheen de new age. Misschien vindt hij wel dat die niet bestaat en dat de diamant van de new age, met zijn vele flonkerende facetten, eigenlijk hol is, zoals de titel suggereert. Maar daarmee gooit hij de handdoek in de ring. Want er is wel degelijk een harde kern in de verder zachte massa van de new age. New age klontert samen rond een postmodern relativistisch geloof, verpakt in een waas van onbegrijpelijke, maar niettemin wetenschappelijk klinkende terminologie. Het handelsmerk van de new age is een fundamenteel relativisme. In de nieuwe tijd is geen objectieve maatstaf om vast te stellen wat waar is of wat niet. Wat al dan niet de waarheid is moet iedereen maar voor zichzelf uitmaken. Bewijzen, voor zover die bestaan, zijn subjectief.

Relativo’s

Daarom hoor je in die kringen met de regelmaat van de klok: ‘Ja jij hebt best gelijk, maar ik heb ook gelijk.’ Mijn intuïtie is even waardevol als jouw wetenschappelijk experiment. Iets is waar als je maar gelooft dat het waar is. Iets kan dus tegelijkertijd waar en niet waar zijn en daar zijn ze in de new age heel tevreden mee. Dat is trouwens de redenering die bijvoorbeeld Minister Colla ook volgt in het debat over het goedkeuren van alternatieve geneeswijzen. ‘Als er zoveel mensen in geloven, moet het wel waar zijn.’ In die denktrand kan ook niemand zich meer vergissen. Je kan niet meer van mening verschillen over de feiten, iedereen is het altijd overal over eens, want iedereen heeft gelijk. Ook de overtuiging dat relativisme onjuist is, is waar. Op die manier baadt de new age in een rozige gloed van welbevinden, waar conflicten oplossen als honing in lindebloesemthee.

Aan de grens van de wetenschap

Op zoek naar hun hoogst eigen waarheid laat een echte new ager geen enkel middel ongebruikt. Het plunderen van de wetenschappelijke voorraadkasten is daarbij een geliefkoosde middel. Sinds bekend is dat een foton tegelijk golfbeweging en materie kan zijn, wordt dat graag gebruikt om aan te tonen dat de wetenschap zwart op wit bewezen heeft dat iets twee dingen tegelijk kan zijn. Wat het precies is hangt van onze interpretatie af, zie je wel? De wetenschap zegt het ook. Het is bewezen. Maar zeggen dat iets bewezen is, is wat anders dan een bewijs leveren. Ze staan er niet bij stil dat een golfvergelijking wel opgaat voor een subatomair deeltje, maar niet voor steenpuisten of keukentafels. In de new age is slap hertaalde kwantumfysica in combinatie met wat psychologie van de koude grond echter de sleutel tot het geluk. Net zo wordt de onbetwistbare samenhang van alle onderdelen van een ecosysteem verbasterd tot het idee dat alles met alles te maken heeft. Holisme als geloof. Er wordt gegoocheld met termen als ‘energie’ of ‘kracht’, die ‘in de groep geworpen wordt’ of zichtbaar wordt in een aura. Voor Ronald Heijn is het duidelijk: ‘Je bent energie, en uiteindelijk gaat het zich verdichten. Via mandela’s en chakra’s en klieren komt het tot je. Dat is gewoon academisch uit te leggen, het is puur wetenschap.’ (Mandela? Hij bedoelt waarschijnlijk mandala. Nauwkeurigheid is geen basiskenmerk van de new age.) Niet toevallig dat new age grenst aan pseudo-wetenschap en het paranormale. Prat gaan op ontoetsbare hypothesen. Verbanden leggen waar er geen zijn. De statistische aard van de werkelijkheid onder het tapijt van een Jungiaanse synchroniciteit vegen. Geloof hechten aan het bestaan van complotten die het bekendmaken van de échte waarheid tegenhouden. Dat is de ideologie van de new age die meestal verborgen blijft achter diepe inzichten zoals die van drs. Marcel Messing ‘In de mate waarin wij sterven aan ons eigen streven, is er iets diepers wat de dingen doet zoals zonder dat wij het doen. ... dat noem ik de intelligentie van het totale leven. Totaal bewustzijn. Een absoluut leren zijn in dit moment. Zo onbezoedeld mogelijk.’

Gelukkig zijn

Ze zeggen dat ze gelukkig worden door zichzelf van alles wijs te maken. En misschien worden ze dat dan ook. Soms loopt het echter fout af en sterft een vrouw aan een uitgezaaide baarmoederhalskanker omdat ze jarenlang door een macrobioot werd verteld dat ‘de ziekte een kans is’ en met zeewier en positieve gedachten weer ‘helemaal mens’ zal worden. En voor wie gelooft in de dictatuur van de gevoelens en de intuïtie is ook dat misschien niet eens een ramp. Uit het boek van Schmidt kan je dat echter niet opmaken. En daarin schuilt de fundamentele zwakte van zijn aanpak. De conclusie is onafwendbaar: deze gesprekkenreeks is zelf new age. Alle stemmen mogen weerklinken in een kosmisch koor van persoonlijke bespiegelingen, waarin elke gedachte evenveel waard is als elke andere. In de saus van het relativisme verdrinken op die manier ook de bijdragen van mensen die daar glashelder tegen zijn. Nuchterheid en gezond verstand verdwijnen in een bad vol de onzin. Dit ‘debat’ werpt een sluier over de kritische rede.

Maurits Schmidt -- "DE HOLLE DIAMANT". Het grote debat over new age Met Jan Terlouw, Midas Dekkers, Hans Achterhuis, Freek De Jonge, Iteke Weeda, Karin Spaink en vele anderen.