Alternatieve oogheelkunde: de Batesmethode

“More than meets the eye” of bijziend en bijgelovig?
24-03-2016

-

door verscheen in :
11 minuten
Leestijd:
Vlak voor Kerstmis 1860 zag William Horatio Bates in de Verenigde Staten het levenslicht. Kort na zijn afstuderen meende hij een revolutionaire oftalmologische techniek te hebben ontdekt: door eenvoudige oefeningen zouden alle brillen weldra overbodig worden. Ook vandaag nog kom je in het alternatieve wereldje nog verdwaalde Batesianen tegen. Wat is bijziendheid? Waarvoor dient een bril? Wat is de methode van Bates, en hoe en waarom werkt ze (niet)?

Het oog en zien

Licht valt ons oog binnen door de pupil. Een klein, niet op bevel controleerbaar spiertje controleert de grootte van de pupil en zo de hoeveelheid binnenval- lend licht. Dit licht wordt door de lens gefocust en reist dan verder door een gelatineachtige vloeistof die onze oog- bol opvult. Een ander klein spiertje con- troleert de kromming van de lens om de lichtbundels op exact de juiste plek samen te laten vallen. Dit proces wordt accommodatie genoemd.

Het voornaamste ontvangende element in onze ogen is de retina of het netvlies. Dit biologische snufje bevindt zich ach- terin de oogbol. Deze uitstulping van de hersenen bevat allerlei gespecialiseerde zenuwcellen - de bekende kegeltjes en staafjes - die energie uit fotonen omzet- ten in elektrische prikkels. Een vermel- denswaardig weetje is dat deze speciale lichtontvangers zich in de achterste laag van de retina bevinden. Licht moet dus eerst door allerlei andere cellen heen alvorens de eigenlijke receptoren te be- reiken. Bepaalde evolutionaire denkers menen bijgevolg dat de retina zich ‘om- gekeerd’ ontwikkeld heeft. Niet bepaald intelligent design!

Dit ingenieuze systeem stuurt vervol- gens informatie via de oogzenuw door naar de hersenen. Daar wordt deze ruwe informatie verwerkt en omgezet in het mooie en kleurrijke 3D beeld dat we dagelijks waarnemen. De oogbol zelf beweegt dankzij verschillende spiertjes die we de extra-oculaire spieren noe- men.

Courante visuele problemen

Door het groot aantal spelers die hun bijdrage leveren aan ons zicht, kan er ook heel wat misgaan. Van een ontste- king aan het buitenste vliesje van de oogbol over een grijs wordende lens

tot een probleem helemaal achterin de hersenen: overal kan het fout gaan. De frequentste problemen zijn wat men ‘refractaire’afwijkingennoemt:stoornis- sen in het correct focussen van het licht op de retina.

De meest voorkomende hiervan is bij- ziendheid of myopie. Hierbij zorgt een structurele afwijking van het oog ervoor dat de lichtbundels niet OP de retina gefocust worden, maar er net voor. In plaats van een scherp beeld neemt de bijziende persoon bijgevolg een wazig geheel waar - vooral wanneer hij naar een verafgelegen iets moet kijken. Het omgekeerde bestaat ook: bij verziend- heid of hypermetropie wordt het beeld achter de retina gefocust.

Over de oorzaken van bij- en verziend- heid heersen verschillende meningen. Wat evenwel zowel wetenschappelijk als praktisch duidelijk is, is dat aangepaste lenzen dit defect kunnen verhelpen. Re- center zijn ook enkele chirurgische en la- sertechnieken ontwikkeld die bepaalde vormen van bijziendheid kunnen corri- geren. Het spreekt voor zich dat visuele problemen ook het gevolg kunnen zijn van ernstigere aandoeningen dan een aangeboren refractair probleem. Ze ver- eisen dus speciale medische aandacht.

Dr. Bates

William Horatio Bates ging in 1878 ge- neeskunde studeren. Als vakgebied koos hij voor de oogheelkunde of oftal- mologie. Beetje bij beetje zou hij verder wegdrijven van zijn collega’s, die op dat moment meer en meer wetenschappe- lijk verantwoorde methoden begonnen te gebruiken. In 1920 goot hij zijn the- orieën samen in een boek. Perfect Sight Without Glasses werd een klassieker in zijn genre en is vandaag gratis te raad- plegen via het internet. Verder gaf dr. Bates ook een maandblad uit.

Bates werd tweemaal weduwnaar en trouwde drie keer. In zijn doodsbericht in de New York Times van 11 juli 1931 lezen we dat hij tijdens zijn laatste le- vensjaren enkele bizarre plotse verdwij- ningen kende, mogelijk uitgelokt door deze emotioneel zware klappen. Weken later dook hij dan verward en uitgeput elders op, zonder enige herinnering aan de afgelopen dagen. Bijna een eeuw later een diagnose op deze gebeurte- nissen kleven is niet evident, temeer omdat Bates voor de rest een behoor- lijk gezond (mentaal) leven lijkt te heb- ben gehad. Bovendien zijn ze weinig relevant voor het bespreken van zijn methodes.

Ondanks zijn dwalingen (zie lager) heeft dr. Bates ook verdiensten. Hij ontdekte dat een extract uit de bijnier interes- sante effecten uitoefende op het oog. Uitgezette bloedvaten konden bijvoor- beeld op een veilige manier gekalmeerd worden. Ook wordt de pupil er tijdelijk groter van waardoor de oogarts gemak- kelijker de binnenkant van het oog kan inspecteren. Later zouden wetenschap- pers de verantwoordelijke stof isole- ren. Deze boeiende stof kreeg de naam adrenaline of epinefrine (ad ren, epi nefron = bij de nier). Dit bekende hor- moon wordt tot op de dag van vandaag gebruikt in de oogheelkundige praktijk. Weetje: vóór de commercialisering van adrenaline waren vooral cocaïnedrup- pels in gebruik.

Hocus focus: de methode

Zoals veel alternatieve geneeskunde is de techniek van Dr. Bates gebaseerd op een aantal centrale aannames en thema’s. Eén ervan is dat oogproble- men te wijten zijn aan een vermoeide en uitgerekte oogbol die te hevig heen-en-weer getrokken werd door de extra-oculaire spieren. Via oefeningen kan deze vermoeidheid vrijwel altijd tegengegaan worden. Bates verzette zich dan ook tegen brillen en lenzen. Hij beschouwde die als ‘’krukken voor het oog’’, een louter symptomatische remedie. Naast regelmatig bewegen was ook ‘palming’ een veelgebruikte techniek. Hierbij moet de patiënt met zijn eigen handpalmen gedurende een lange tijd stevig duwen op de ogen. Dit zou een ontspanning teweegbren- gen en daardoor de accommodatie ver- beteren.

Een tweede centrale thema in zijn werk is de invloed van de psyche op het zien. De Amerikaan was er van overtuigd dat het sereen denken aan bepaalde beel- den, kleuren of lichamelijke processen kan leiden tot helderder zicht. Aldus be- reikten zijn patiënten - volgens hemzelf tenminste - een rustgevende combina- tie van verbeelding en eigenlijk zicht.

Een ander berucht onderdeel van de Batesmethode is ‘sunning’: recht naar de zon kijken. Terwijl men in onze stre- ken van kindsbeen aangeleerd wordt om dat vooral niét te doen, was dr. Bates meer dan overtuigd van het heilzame effect ervan. Aangezien dit een van de meest controversiële aspecten van zijn behandelmethode was, verminderde de nadruk erop met de jaren.

De Batesianen zouden gaandeweg ook andere oogproblemen (proberen te) behandelen: cataract of staar, glaucoom of een verhoogde oogdruk, problemen in verband met diabetes, etc.

Positieve ervaringen

Net zoals chiropraxieprofeet Palmer en Hahnemann, uitvinder van de homeo- pathie, werd ook dr. Bates met verstom- ming geslagen door de gunstige effec- ten van zijn nieuwe methode. Talloze mensen hadden plots geen bril meer nodig en voelden zich verlost van hun wazige zicht. Bovendien werden ze in- wendig vredig. Verder meldden een hele groep deelnemers dat ze vreemde maar niet angstaanjagende

gewaarwor- dingen hadden. Rondom lichtbronnen of vlammen zagen zij kleurige regenbo- gen, dansende lichtflitsen en kunstige kleuren die ze nog nooit eerder zagen. Ook werd melding gemaakt van korte maar intense periodes van uitzonderlijk helder zicht na het uitvoeren van Bate- siaanse oefeningen.

Een ander herkenbaar onderdeel van de populariteit van de methode was (en is) de ondersteuning door bekende aanhangers. Zo was de Britse schrijver Aldous Huxley lyrisch over de nieuwe techniek. Door een ernstige ontsteking van het hoornvlies (de beschermende laag vooraan de oogbol) in zijn tie- nerjaren was de auteur van Brave New World zo goed als blind aan één kant en erg slechtziend aan de andere. Via een opvolger van Bates kwam Huxley in de jaren ‘40 in contact met de bo- venvermelde oefeningen en mentale opdrachten. Ondanks de erkenning dat hij helemaal niets snapte van de fysio- logische of anatomische verklaringen en dat zijn zicht bijzonder slecht bleef, meende Huxley dubbel zo goed te kun- nen zien en veel minder last te hebben van vermoeide ogen. Ondanks kritische stemmen van vrienden en collega’s en weinig objectieve gegevens bleef Hux- ley een liefhebber van de techniek en zou hij door diens beoefenaars altijd als uithangbord blijven gebruikt worden.

Wetenschappelijke bespreking

Welke onderdelen van de hierboven vermelde methode zijn waardevol en welke niet? Een overzicht.

  • Worden lichtbundels gefocust door het vervormen van de oogbol, zoals Bates meent? Het antwoord op deze vraag is simpelweg ‘neen’. Het is de kromming van de lens die de accom- modatie verzorgt. De invloed van de extra-oculaire spieren op de vorm van onze behoorlijk starre oogbol is nagenoeg onbestaande. Een ver- lamming van het kleine lensspiertje veroorzaakt wazig zicht, terwijl een aantasting van de externe spieren de accommodatie niet aantast. Geen enkele studie kon de effectiviteit of efficiëntie van oogbewegingsoefe- ningen aantonen.
  • Kan lang drukken met de eigen handpalm (tijdelijk) het zicht verbe- teren? Mogelijk. Vooral de korte pe- riodes van erg helder zicht werden in enkele studies geobjectiveerd. Een mogelijke verklaring is het ontstaan van een lensachtig effect van opge- hoopte tranen op het oog, of een tijdelijk (en gunstig) spasme van de lens door het langdurig drukken.
  • Wat met de bijzondere visuele erva- ringen na langdurig ‘palmen’? Aan- gezien de kegeltjes en staafjes in ons oog nooit elektrisch ‘stil’ zijn (ook niet in totale duisternis), komen er in de hersenen ook in die omstandighe- den nog prikkels toe. Alles wat we menen te zien is een product van de verwerking door onze hersenen. Wanneer er gedurende lange tijd geen of te weinig zintuiglijke prikkels binnenkomen, verzinnen onze hersenen er vaak zomaar wat bij. Dit fe- nomeen werd door meerdere expe- rimenten bevestigd voor zowat alle zintuigen. Denk bijvoorbeeld maar aan marteltechnieken: gevangenen vertonen soms complexe hallucina- ties na langdurige eenzame opslui- ting. Wanneer er vervolgens terug een normale hoeveelheid prikkels binnenkomen, blijven de overgevoe- lig gemaakte hersenen nog een tijd actiever dan strikt genomen nodig is.
  • Is naar de zon kijken een goede be- handeling voor oogproblemen? Al- lesbehalve! Een scepticus kan zich niet van de indruk ontdoen dat ook Bates en zijn discipels zelf eerder be- scheiden waren over de effecten van deze specifieke techniek. Beetje bij beetje zou deze dan ook meer naar de achtergrond verdwijnen.
  • Is er een verband tussen onze psy- chologische structuur en ons zicht? Ja. Een belangrijke verrijking uit be- paalde hoofdstukken van Bates’ werk is dat ons zicht voor een groot deel bepaald wordt door onze perceptie van onze perceptie. Om het minder wazig te zeggen: wat onze oogbol binnentreedt is niet meer dan foto- nen die omgezet worden in elektri- citeit. Alles wat we (menen te) zien wordt gegenereerd door de herse- nen. Het zich mentaal focussen op bepaalde structuren of vormen kan dus leiden tot een subjectief helder- der zicht.

Bovendien kunnen onze hersenen met erg weinig informatie aan de slag: denk maar aan de virale filmpjes en experimenten waar je talloze zin- nen of foto’s herkent met hooguit en- kele letters of pixels als stimulus. Dit zijn de enige ‘positieve’ effecten van de Batesmethode die wetenschap- pelijk min of meer reproduceerbaar zijn.

Besluit

Men kan zich de vraag stellen hoeveel ongevallen er gebeurd zijn doordat enthousiaste

Batesianen plots hun bril weggooiden. Hoewel enkele seconden naar de zon kijken niet meer dan wat voorbijgaande zwarte vlekken veroor- zaakt, kan een langere blootstelling in bepaalde omstandigheden wel degelijk ernstige en permanente schade veroor- zaken. Hiervan werd in medische bladen trouwens veelvuldig melding gemaakt tijdens de hoogdagen van ‘sunning’.

Dat de ene alternatieve methode vaak een opstapje is naar een andere is voor de ervaren lezer van Wonder wellicht geen nieuws. Het mag dan ook niet ver- bazen dat er een bijna oneindig aantal combinaties van Batesiaanse technie- ken met andere alterneuterij bestaat, evenals een groot aantal scholen en schisma’s binnen de oorspronkelijke be- weging. Dat daar ook minder onschuldi- ge gedachten en technieken gepromoot kunnen worden stemt tot voorzichtig- heid. Iemand die de controle van zijn suikerziekte of glaucoom verwaarloost ten gunste van een oogkwakzalver is enkele jaren later onomkeerbaar blind.

De ultieme vraag is waarschijnlijk waar- om er überhaupt nog brillen en lenzen in ons straatbeeld te zien zijn als bijna alle problemen verholpen zouden kunnen worden met eenvoudige oefeningen en wat meditatie. Wellicht een complot van de machtige lobby der opticiens?

 

Bronnen

Authors
Wietse Wiels
Publicatiedatum
24-03-2016