Waarzeggers: wie kan de Toekomst zien?

De psychische gebeurtenissen en de subtiele vormen van informatieoverdracht die bij dit soort ‘levensadvies’ plaatsvinden zijn heel complex, Ze zijn ook achteraf heel moeilijk te reconstrueren. Het is evenwel zeker dat deze impressionante ervaringen niet zondermeer met paranormale krachten kunnen gelijkgesteld worden. Er zijn tal van alternatieve hypothesen die de successen van waarzeggers veel eenvoudiger kunnen verklaren.

Alleen al het uitzicht en het gedrag van de klant (kleding, houding, ...) kunnen een ervaren helderziende al heel veel over de desbetreffende persoon vertellen. Ook de onbewuste, non-verbale reacties van hun klanten op de uitspraken van de waarzegger (spierbewegingen, kleine bewegingen van hoofd of ogen, mimiek, gebaren) zijn een waardevolle bron van informatie voor wie weet waar je op moet letten. Zo kunnen vele waarzeggers op basis van eenvoudige mensenkennis en elementaire psychologie keer op keer in de roos schieten.

De meeste klanten komen ook met voorspelbare problemen bij de waarzeggers aankloppen: geld, liefde en gezondheid. Het wordt dan gemakkelijk om een ballonnetje op te laten en te zien of de klant daarop reageert. Klanten beseffen trouwens niet hoezeer ze vanalles over zichzelf vertellen, zeker als de waarzegger een lichtjes vragende toon hanteert. Het geheel van deze technieken noemt men ‘cold reading’.

Aan de andere kant zijn de meeste uitspraken van waarzeggers veelduidig, door de klant op zijn of haar specifieke situatie betrokken en daardoor als treffend ervaren. Psychologen verstaan onder ‘barnum-statements’ het soort persoonlijkheidsbeschrijvingen die bijna iedereen als bijzonder toepasbaar op zichzelf beschouwt, al is het maar omdat het goed staat. "U bent iemand die kritisch staat tegenover zichzelf" zou er zo een kunnen zijn. Niet toevallig dat deze barnum-uitspraken veel voorkomen in het discours van de waarzeggersgilde.

De onbewuste instemmingsbereidheid van de meeste klanten van waarzeggers is bovendien erg hoog. Het is een bekend gegeven dat de meeste mensen meer aandacht besteden aan juiste uitspraken, terwijl onjuiste uitspraken nauwelijks worden waargenomen of snel weer vergeten worden. Deze selectieve waarneming leidt ertoe dat men het gevoel heeft dat de waarzegger overwegend de nagel op de kop slaat. Het is pas als men bewust op de onjuiste uitspraken van waarzeggers of astrologen gaat letten dat het blijkt hoeveel ze de bal eigenlijk misslaan.

Voorspellingen over de toekomst doen de klanten van helderzienden niet zelden zelf uitkomen via het mechanisme van de zelfvervullende voorspelling. Het zou niet de eerste keer zijn dat iemand zich, op de dag dat een ongeluk voorspeld is, zo zenuwachtig gedraagt dat er inderdaad een ongeval op volgt. In dit mechanisme ligt een van de grootste succesfactoren en eveneens gevaren van de waarzeggers verscholen.

Terwijl de meeste van de mechanismen onbewuste werken, zijn de klanten in de regel subjectief zeker dat ze die psychologische factoren kunnen uitsluiten. Dat is echter een grandioze onderschatting van de beïnvloedbaarheid en de foutgevoeligheid van de menselijke waarnemingsvermogen. En niet alleen de klant, maar ook de waarzegger zelf zijn onderhevig aan dit soort mechanismen van illusie en zelfbedrog. Ook zijn zij er meestal oprecht van overtuigd dat zij helderziende gaven hebben. Er zijn echter ook waarzeggers die bewust gebruik maken van ‘cold reading’ technieken. Daarmee kunnen zij hun klanten onverklaarbare gaven demonstreren.

Alleen dubbelblinde tests, waarbij onder gecontroleerde omstandigheden dit soort psychologische technieken uitgesloten worden, kunnen toelaten ondubbelzinnige uitspraken te doen over de voorspellende of helderziende capaciteiten van waarzeggers en consoorten. Bij een experiment in 1988 met 12 Nederlandse waarzeggers die elk 13 raadplegingen met cliënten uitvoerden en daarbij in totaal 10 000 uitspraken deden, lag het aantal treffers bij de 1%, wat de toevalsverwachting was. Bij een controlegroep met 12 pseudo-waarzeggers (mensen zonder ‘gaven’ en die slechts de rol van waarzegger speelden) haalden een gelijke score. Tal van andere wetenschappelijke studies leverden gelijkaardige resultaten op.

Literatuur:

• M. Lamar Keene. The psychic mafia, 1976
• Alain Cuniot, Incroyablke mais faux, (blz 75-112), 1989